Yusup-axet dástaninda frazeologiyaliq birlikler kirisiw tiykarǵi bólim

Yusup-Axmet dástanında

Iyni túsiw yamasa eńsesi túsiw dewdiń ornına qolı túsiw dese, bulardıń kórkemlik mánisiniń obrazlılıq kúshiniń pútkiley joǵalıp, áytewir bir jay frazaǵa aylanǵanlıǵın kóremiz. Bunnan Yusup-Axmet dástanında da turaqlı sóz dizbekleriniń dus kelgen sózler menen almasa bermeytuǵınan bayqawǵa boladı.Ta`biyat penen ja`miyettegi ornı haqqında mag`lıwmat berip, onın` a`hmiyetin bildiredi. Pa`ndi o`tiwde metodologiyalıq tiykarlar sıpatında V.V.Vinogradov, M.N.Shanskiy, L.I.Royzenzon, S.N.Muratov, Sh.Raxmatullaev, I.Ken`esbaev, E.Berdimuratov, S.Naurızbaeva, J.Eshbaev, T.Jumamuratov, G.Aynazarova, Q.Qoshanov ha`m t.b. miynetlerin atap o`tiw orınlı. Pa`ndi oqıtıwdın` tiykarg`ı maqseti qaraqalpaq tilinin` so`zlik quramında frazeologizmlerdin` tutqan ornın, olardın` basqa birliklerden ma`nileri, quramı, qurılısı, stillik o`zgesheligi, kelip shıg`ıwı ha`m t.b. boyınsha ayırmashılıg`ın tu`sindiriw, shegarasın durıs ajıratıwına tiykar jaratıw bolsa, wazıypa qaraqalpaq tilinin` frazeologiyalıq sistemasın ha`r ta`repleme u`yreniwden ibarat. «Biz elimizde jan`a a`wlad, jan`a oy-pikir iyelerin ta`rbiyalawday juwapkershilikli wazıypalardı orınlawda, birinshi gezekte, a`ne usı mashaqatlı ka`sip iyelerine su`yenemiz ha`m tayanamız, erten` ornımızg`a keletug`ın jaslardın` ruwxıy du`n`yasın qa`liplestiriwde olardın` xızmeti qanshelli sheksiz ekenligin o`zimiz anıq ko`z aldımızg`a keltiremiz»1 degen edi Prezidentimiz I.A.Karimov. Bul pikirdin` biz qaraqalpaq tilin, atap aytqanda, onın` frazeologiya tarawın u`yreniwde, oqıtıwda, keleshekte ta`lim-ta`rbiya beriw minnetin alg`an bu`gingi student – erten`gi oqıtıwshının` xızmetine qatnaslı ekenin tu`sinemiz. O`z ana tilin, onın` so`zlik quramında ayrıqsha o`zgeshelikke iye birlik esaplang`an frazeologizmlerdi biliw, onın pedagogikalıq iskerlik barısında o`z ornı menen paydalanıw ja`ne oqıtıw oqıtıwshı jumısında a`hmiyetli orın tutadı. Usı ko`z-qarastan qaraqalpaq tilinin` frazeologiyasın pa`n sıpatında u`yreniw og`ada za`ru`rli.

Qaraqalpaq tilinin` frazeologiyasında sheshimin ku`tip turg`an ma`seleler og`ada ko`p: frazeologizmlerdin` leksika-semantikalıq, strukturalıq, grammatikalıq, stillik o`zgeshelikleri, etimologiyası ha`m t.b. ele de teren`irek izertleniwi za`ru`r. Ulıwma, bunnan basqa da arnawlı u`yreniliwi kerek bolg`an ma`seleler qaraqalpaq tilinin` bay frazeologiyalıq materialların jıynawdan ha`m ilim-izertlew jumıslarının` ob`ektine aynaldırıwdan baslanıwı tiyis. Qaraqalpaq til biliminde frazeologiyalıq so`z dizbeklerinin` ulıwmalıq o`zgeshelikleri haqqında da`slepki pikirler aytılg`an izertlewler, ayırım so`zlikler, kandidatlıq jumıslar, toplamlar, maqalalar sanawlı. Sonlıqtan, qaraqalpaq tilinin` frazeologiyasında ilimiy ha`m a`meliy jaqtan u`yreniliwi tiyis ma`seleler bir tutas tu`rindegi problema bolıp esaplanadı. Qaraqalpaq tilinin` frazeologiyası til biliminin` barlıq tarawları menen, sonday-aq, tariyx, logika, psixologiya, etnografiya ha`m t.b. ilimler menen baylanısadı. Qaraqalpaq tili frazeologiyasın u`yreniw keleshekte qaraqalpaq tili boyınsha qa`nigege frazeologizmlerdi tildin` ja`miyetlik xızmetlerinde orınlı paydalanıwg`a mu`mkinshilik beredi. Sonın` ushın, studentten bul pa`n boyınsha bilimlerdi tolıq o`zlestiriw, za`ru`r bilim ha`m ko`nlikpelerge iye bolıw talap etiledi.

Kópten berli ul perzentke zar patsha úlken qarındasınıń ul tuwǵanın kórip, júregi alıp ushıp, qudaǵa shúkir qılıp, qolına sazın alıp Aǵabek wázirine qarap bi ǵázel aytıp turıptı:

Bul qatarlarda keltirilgen júregi alıp ushıp degen turaqlı sóz dizbekleri quwanıw, kewli tasıw degen mánislerdi bildirip kelip tur.

Hár waqıt kózińe kórinsin tolı,

Shikarǵa shıqqanda ashılsın jolı,

Muxammet Kárimdur hámmege belli,

Atıń seniń, Yusupbek bolsın.

Bunda ashılsın jolı degen turaqlı sóz dizbeginiń mánisi jolı biyqáter, qáwip qátersiz, tosqınlıqlarǵa ushıramasın degen mániste aytılǵan.

- Áy, Yusubek,

Ne sawda tústi basıńa,

Qarap tuwrı uzaǵına,

Qayer menen urısarǵa,

Kóz tiydi me elden búgin.

Bul qatarlarda sawda tústi basıńa dep basıńa qıyınshılıq tústi me dep aytıp atır.