Mavzu: zahiriddin muhammad boburning hayoti va adabiy merosi

Ma’rifatni gulzori mullo Bozor devona,
Oshiklarni sardori mullo Bozor devona
Yuktur aslo kinasi, badri urfon siynasi,
Nuri xak; oyinasi, mullo Bozor devona…
Oʻziga xos fe’l-atvorga ega bulgan Mashrab tabiatini mullo Bozor oxundgina yaxshi tushunadi va xatto darveshtabiat shoirning kismat tilsimi Kashkardagi Ofok xoja kulida echilishini xam bashorat kiladi: «Xar kim Mashrabga ozor bersa, man ul kishidin ozor toparman. Xargiz daxl kilmanglar. Isoyi xam uz yuliga, Musoyi xam uz yuliga. Ammo Mashrabning piri ruxsat kunandasi Kashkardadur. Ishi anda tamom bulur». Boboraxim Mashrab Ofok xojaga goyibona ixlos va muxabbat paydo kiladi. «Kissayi Mashrab»da Ofok, xojaning tasavvuf tariqatidagi mavke-martabasi tugrisida kuyidagicha ma’lumot beriladi: «Ma’niyi Ofok uldurki, «Kutbul Olam» degan bulur. Dunyoda ikki Ofok utubdurlar: birlari Xoja Abduxolik; Rijduvoniy, yana birlari xazrati Ofok xojamdurlar». Mashrab Kashkarga boradi. Ofok xoja ostonasida xokipo boʻlib, unga qoʻl berib, murid tutinadi:
Qoʻlum oling, yo pirim, manda tokat kolmadi,
Yoʻlga soling, yo pirim, menda xolat qolmadi...
Kimyonazar Ofok, xoja Mashrabdagi iloxiy iste’dodga ravnak, bagishlaydi. «SHul podshoxim Mashrabni boshini tizzalariga olib, botindin xabar oldilar ersa, Mashrab­ni dilini charoriga yog kuyib, filitasini tayyor kilib, ravshan kilgoni bir piri komil tobmay yurgan ekan. Xazratim aydilarki: «Ey sufilar, sizlar guvox bulinglar, bu devonaning otini Mashrab kuydum, olloxu akbar»,— dedilar». SHundan e’tiboran, Boboraxim Mash­rab taxallusi bilan mashxur buldi. Ofok xoja dargoxida Mashrab etti yil xizmat kildi: Uch yil utin tashidi, yana uch yil mashkda suv tashidi, bir yil ostonada yotdi. Bu etti yilni u atigi bitta pustin kiyib utkazdi. Ezda uning charmini kiysa, kishda yungini kiyar edi. Muridlik burchi, pirning parvarishi va Tangri muxabbatiga muyassar bulish shunday riyozat chekishni takozo etardi. Mashrab iloxiy ishkning shunday javonmard oshuftasiga aylanib borardiki, uning turish-turmushi fakat ma’shuki mutlak; — Tangri taolo xajrida figonu nolalar chekish, uning visolini cheksiz urtanish va armon bi­lan orzulash, jamolini soginib, tinimsiz vasf etib, zik­ru samoga berilish, riyozat chekish, yodini dilida takrorlab, dargoxiga yul izlab, mudom safarda bulishdan iborat edi. Valiyi karomatguy bu zot ishkning purxatar dovonlaridan oshgach, Xadning visoliga vosil bulishiga ishonardi. Ammo visol chogida Xakning diydoriga tuymay kolishdan xavotirda edi. Oshik Mashrabning kungul kushi fano makomiga talpinardi. U Mansuri Xallojdek ishk, yulida shaxid bulish, ulim vositasida fanoga erishish ilinjida shunday xael surardi: «Ey Mashrab, bu dargoxga kelgonishta etti yil buldi, piring bir yul Mashrab dedi, yana bir yul Mashrab desalar, ishing tamom bulur erdi. Kel, endi bir gunox kilgil. Xudoyi taolo begunoxni suramas ekan. SHoyadki, gunox kilsam, gunoxkorni surasalar kerak. SHoyadki, shul tufaylidin pirim aytsalar, eltinglar, u Mashrabni osinglar desalar, ulsam, armonim yuk, erdi».
Darvoke, shunday bir gunox kilib, jazoga maxkum bulish Mashrabning peshonasiga azaldan bitilgan baxonayu sabab ediki, kunglidan kechirgan zamoniyok, yuz beradi: «SHox Mashrab yiglab, charx urub, samoʻ kilib turub erdilarki, podshoximizga obi taxorat beruvchi bir kanizaklari bor erdi. Ul kanizak ravokdin boshini chikarib, nozu karashma birla dediki: «Ey Mashrab, to et­ti yildirki, sani dogi ishking mani siynamga joy olibdur. Bukun mening birla bir erda ulturmasang, kiyomatda mannig kulim sening etagingda bulgay». SHox Mashrab kurdilarki, bir nozanin moxtal’at jilva kilib turubdur. Ani kurub bexud buldilar. YAna xushlariga kelib aydilarki: «Ey bor Xudoyo, muningdek ofati jon bandalaring bor ekan»,— deb yana bexud bulub yikildilar. Bu vokea xazrati podshoximga ayon buldi, kizil libos kiyib, shamshiri baraxna birla rubaru buldilar... Eshoni Ofok, xojam aydilar: «Ey sufilar, Mashrab­ni tutunglarki, andin Maisuri Xallojning buyi keladur». Sufilar Mashrabni tutub borladilar. SHox Mashrab Xudoyi taologa nolalar kilib aydilarki: «Emdi to tirikman, mundor gunox kilmagayman, bir gunox kilgonimga bandangni bandalari muncha taxkiklab surasalar, tongla kiyomat bulgonida uzung kozi bulub, shul gunoximni surogoningcha xam diydoringga tuyarman...». Andin sung, shox Mashrabni podshoximni oldiga olib keldilar. SHox Mashrab Olloxi taologa munojot knlib aydilarki: «Iloxo, poko parvardigoro, Axado, Samado, Ma’budo, agar sandin amr bulmasa, bandalaringni ayoglariga bir tikan xam kirmas, bas, bu karashmalar sanga ma’lum...» Podshoxim buyurdilarki, «Devonani bosinglar»,— deb. Sufilar shox Mashrabni bostilar. Xazrati Ofok, xojam kissalaridan muxrlartash olib, utga tashlab, kizitib, Mashrabni gardoniga bostilar. Valiyullox karomat bilan toptilarki, odamzodning shaxvatining joyi bandi gardan tamuridadur. Ushal tamurni topib muxr bostilar».SHunday kilib, Mashrab shaxvoniy nafs xuruji xavotiridan butkul ozod, uylanish, farzand kurish baxtidan benasib buldi. Zotan, u baxtni bunda emas, balki Xak taolo diydoriga muyassar bulishda kurardi. SHuning uchun Mashrab dune manfaatlari, orzu-xavaslaridan butunlay yuz ugirgandi. SHundun sung Mashrab riyozat, ziyorat va sayru sayoxatda davom etib, gamginu parishon axvolda YOrkentga boradi, xazrat Ali karramulloxu vajxaning avlodlaridin xazrat inom Ja’fari Sodik, raziyalloxu anxuni ziyorat etish uchun Xutan viloyatida musofir buladi. Xutan oxundlarini ilmi xol-iloxiyot sirlarini bilish ilmidagi saloxiyati bilan dogda koldiradi. Mashrab Iylaga borganida, uning boshidan Navoiyning kaxramoni SHayx San’on sarguzashtidek ishk savdosi Iyla xukmdori Kuntojixonning kizi Ofok bilan munosabatda kechadi. Mashrabdagi sidku safo tarsozodalarni maftun etadi, unga,ixlos va muxabbat samarasi ularok Kuntoji, uning xotini, kizi Ofok, Islom diniga iymon keltirib, musulmonchilikni kabul kiladilar, Kuntoji shox Mashrabga kizi xamda shaxrini nazru niyoz etadi. Mashrab YOrkentga, Ofok xoja xizmatiga kaytadi. Mashrabning riyozatu ziyoratlari, savob ishlari kabul bulib, Ofok xojaning xurmatini kozonadi. «Ey Mashrab, Rustamona ish kilding, jon chekmaguncha jonona kaydadur. Ey Mashrab, gunoxingni kechtim»-,— deydi piri komil. Mashrab tarikat pirining afvigagina emas, iltifotiga Xam musharraf buladi: «Ey Mashrab, sani iching torlik kildi, ma’nini oshkora kilding, ogzinpsh och»,— deb Mashrabni ogziga tupurdilar. Mashrab oni yutub, kuzlarini ochib, «Lo takrabus-salota va antum sukaro» deb karasalar, zaminu osmon jumbushga kirib, xama zikru samoga mashruldurlar. Xazrati podshoxim aydylar: «Xar kishi Mashrabra kushuldi, Xudoga karib buldi». Mashrab­ni xudoga yakin valiyullox zot sifatida tanish, unga ixlos va muxabbat boglash xalkda ana shgunday rivoyatlar asosida shakllangan.
Ofok xoja Mashrabning Mansuri Xalloj makomiga etganini bashorat kiladi. «Kissayi Mashrab»da rivoyat kilinishicha, Mashrab Ofok xoja topshirigi bilan borayotib, Xizr alayxissalomga yulikadi. Xojayi Xizr duoyi xayr kilib, ma’rifat va tarikat dan bir necha nukta bayon etadi. Pir va paygambar duosini olgan Mashrab xoja Nuriddinga xuruj kilayotgan shayton bilan kurashadi, uni maglub etib, zafar kozonadi, xoja iymonini salomat saklab koladi. Piri karomatguy Ofox xoja Mashrab Maxmud Katagon kulida xalok bulishini xam bashorat kiladi Xazrati pod­shoxim marxamat kilib aydilar: «Ey Mashrab, anongni ziyorat kilgil, saning kushandang Balx shaxrida, podshox Maxmuddur». Rivoyat kilinishicha, un sakkiz yillik ayrilikdan keyin Mashrab Andijonga kaytib, onasi va singlisi bilan diydor kurishadi. Onasi bilan vidolashadi. Mashrab onasining kabrida kirk kun kur’on tilovat kiladi, sung bir kecha tushida ayon buladiki, Buxoroda Kukaldosh madrasasida Mavlaviyi SHarif etti tuman kishiga dare beraetganmishlar. Piri buzrukvor Mavlaviyi SHarifni ziyorat kilish ishtieki Mashrabni urtab, u Buxoro safariga otlanadi. Safar davomida u Xujandga borib, Okbutabiy bilan uchrashadi, Toshkent va Turkistonga sayoxat kiladi. YAna Turkistondan Toshkentga, Toshkentdan Xujandga kelib, Okbutabni bilan uchrashadi. Mashrab kaerga bormasin, muridlari bilan birga xalkning kurshovida bulib, ajoyib karomatlar kursatadi. Karomatlaridan eng ajoyibi shuki, Mashrab Xaj orzusini kilib, Makkaga bormay kaytganda, ergashib borgan muridlari: «Bizlar Koshgardin ergashib kelib, Makkani tavof kilolmay kaytarmizmu? Bizlarni maxrum yondurdingiz», deya afsus-nadomat chekadilar. Shunda Mash­rab karomat kursatadi: «Shox Mashrab aydilar: «Ey boliklarim, ikki kulumni orasiga bokinglar!». Boliklar boksalar, Makka ikki kullarini arosida jilva berib turibdur. SHox Mashrab boliklari bilan Makkayi muazzama va Ka’bayi sharifni zierat kilib, Xindiston tarafga ravona buladilar». Xindistonga borib, Mashrab Xotam podshoxi soxibkironning xuzurida uch yil xizmat kiladi, Abdulgozixon bilan mulovotlarda buladi. Buxoroga borib, Nakdiband ostonasini zierat kiladi. Kukaldosh madrasasida Mash­rab Mavlaviyi SHarifdan «Mushkoti SHarif» taxsilini oladi. Abdullaxon xuzurida bulib, uni xam a’yonlari bi­lan birga karomatlariga lol koldiradi. Ayniksa, Mashrabning mashxur mutasavvuf Sufi Olloyor bilan mulokoti va unga kursatgan karomatlari dikkatga sazovordir. Mulokotda bu ikki zabardast sufining uziga xos nuli, dunekarashlaridagi tafovut ka­romatlar baxsida yakkol ochilgan: «Alkissa, shox Mashrab Kabodiyonga keldilar. Eshoni Sufi Olloer xam shunda erdilar. Sufi Olloyorga xabar ettiki, shoya Mashrab keldi­lar deb Sufi Olloer xushnud bulub, oldilariga peshvoz chiktilar. Ikkovlari bir-birlariga mulokod buldilar. SHox Mashrab Sufi Olloyorning kullarini tutub, aydi­lar: «Ey, Olloer, Xuzuriy degan buzurg duzaxga xushomad kilibdurlar. Siz Puli Sirotga xushomad kilibdursiz. Keling, may sizni utkarib kuyay». Sufi Olloer aydilar: «Ey Mashrab, putingizni arosiga karang». SHox Mashrab karasalar, etti duzax orzini ochib turubdur. SHox Mash­rab duzaxlarni kurib aydilarki: «Ey, sufim, bu duzaxlarni kurib, muncha kurkasiz? Uzini topkondin sung, ani kulidin nima keladir? Ximmatni baland tutung». Ma’lumki, bir davrda yashagan Sufi Olloer va Boboraxim Mashrab tasavvuf tarikdtiga mustaxkam e’tikod boglagan sufiyi sof siymolar edilar. Ularning dunyokarashlari uzaro keskin ziddiyatdan xoli, ammo xakikatni taxkdk; etshp, dunyoni anglash xakda intilishdagi yullari xar xil. Sufi Olloyorning Ollox uning duzaxi va jannatiga xam e’tivodi kuchli. U bu dunyoda gunoxga botgan bandalar mukarrar ravishda duzaxda yonadilar va Olloxning raxmatidan benasib koladilar deb karaydi. Mashrabga esa bunday dunekdrash tordek tuyuladi. U xaetga nisbatan ximmatni baland tutish tarafdori. Uning muddaosi Xakning uziga erishish. Uzini topgan bandaga jannat xam, duzax xam xechdir. Xakning raxmatiga Mashrabning umidi va ishonchi shu kadar komilki, uningcha, «dargoxi Xak chun roxi navmidi emas», «Etti duzax mardi Xakdsh oldida gulzordir». Avliyolar baxsi davomida dunyokarashlar moxiyati yanada kengrok, ochiladi: «Alkissa, shox Mashrab aydilarki: «Ey sufim, ikki kulimni arosiga karang». Filxol, Sufi Olloer shox Mashrabni ikki kullarini arosiga karasalar, farishtalarni kurdilarki, ba’zilari kiyomda va bazilari ruku’da va ba’zilari sujudda va ba’zi kuudda va ba’zilari munojotda duo kilib turubdurlar. Xar kaysilari bir murodda turubdurlar. «Kurdungizmi bu farish­talarni? Kechavu kunduz bularga emaku ichmak va uxlamak yuktur. Xamisha toat va ibodat kiladurlar. Alarning tilaklari shuldurki, iloxo, Muxammad alayxissalomning ummatlarini etti jannatga doxil kilgaysan. SHunday farishtalar sizning uchun toat va ibodat kilsalar, besh kunlik umringizga ximmatingizni baland tutung». Bun­day muboxasa Mashrabning uziga xos mustakil maslak soxibi ekanligini yana bir bora tasdiklaydi. Kazo xukmiga muvofik, Mashrab uz ajalini izlab Balx shaxriga boradi va Maxmud Katagon saroyida xiyla karomatlar kursatadi. Mashrab, uziga ayon bulganidek, kushandasi Maxmud Kataton ekanligini unga takror va tak-ror ochix-oydin aytadi xam: «Ey Maxmudxon, galat aytursan, mani sarnavishtimda ajalim sening xulingda bitilgan. Mani shaxid kilursan. Maning vasiyatim sanga shulki, mani jasadimki bir balandrok erga chikorib kuyril, toki xar kyam kursa, yirokdan duoyi xayr kilib utgay». Maxmud Katagon garchi shox Mashrabning biror to­la sochini xam kilishni xoxlamasa xam, jaxl ustida uni 1711 yili Balx shaxrida dorga ostirib yuboradi. Mashrabning bashoratiga kura, Maxmudxonning uzi xam uch kundan keyin xalokatli ulim topadi. Mashrabning kabri Ishkonmish degan erdadir
Boboraxim Mashrabning xaeti, avliyolik xislatlari, sarguzashtlari xakidagi xodisalar xakikatga kanchalik yakinliga noma’lum. Xarkalay, ular Mashrab ijodidagi badiiy mazmunga muvofikdir. Boboraxim Mashrabning adabiy merosi bizga va mukammal devon kolida etib kelmagan. U «Devoni Mashrab» kissalari, bayozlar va turli majmualar tarkibida parokanda xolatda saklangan. Mashrabning tarkok sheriy merosi 1958 — 1980 yillarda filologiya fanlari doktorlari, professorlar Abdukodir Xayitmetov va Abdurashid Abdugafurov, filologiya fanlari nomzodlari Vaxob Razщonov x;amda Komiljon Isroilovlar tomonidan umumlashtirilib, asarlar tuplami tarzida bir necha bor nashr etilgan. Mashrabning nisbatan mukammal asarlar tuplami Jaloliddin YUsupov tomonidan Gafur Gulom nomidagi Adabiyot va san’at nashriyoti orkali «Uzbek adabiyoti bustoni» sirasida «Mexribonim, kaydasan» nomi bilan 1990 yili nashr etildi. Kitobdan shoirning gazal, mustazod, murabba’, musaddas, musabba’ turlaridagi asarlari urin olgan. Xali keng kitobxonlar ommasiga etib bormagan «Mabdayi nur» va «Kime» kabi falsafiy-badiiy asarlar xam Boboraxim Mashrab merosiga mansub deb topilgan. Mashrabning adabiy merosi an’anaviy she’riy devon holida etib kelmagan.
U oʻtmishda noʻmalum muxlislar tomonidan tuzilgan xalq kitoblari tili va uslubini eslatuvchi “Devonai Mashrab” yoxud “Qissai Mashrab” nomlari bilan ma’lum boʻlgan manba orqali etib kelgan. Mashrabning she’rlari XVII asrdan keyin tartib berilgan bayozlarda,qalandar shoirlar she’rlaridan iborat «Tazkirai qalandaron» asarida ham uchraydi.Shunday manbalar asosida 1958- yildan buyon uning she’rlari nashr qilinib kelinadi. Ular hajman ancha katta va devon deb shartli nomlangan kitobi 1990-yili bosildi.
Mashrabning adabiy- ijodiy merosida diniy va tasavvufiy gʻoyalar ham, oʻsha asrlarda ayniqsa keng tarqalgan qalandarlik tariqa gʻoyalari ham sezilarli oʻrin egallaydi. Shoir Islom ta’limotidagi asosiy qoidalarni, ba’zi qabul qilgani holda, ba’zilariga qarshi ochiqdan-ochiq salbiy munosabatini ham asarlarida ifoda etadi. Ularga mensimaslik, shakkoklik bilan qaraydi, ba’zan ular ustidan kuladi ham. Bugungi asosiy sababi shoirning