Mavzu: Yevropa mutafakkirlari Platon, Dekart va Yumning falsafaga oid qarashlari. Reja: 1

hissiy
, yoki yakka ashyolar haqida bilim beruvchi boshlang‘iya 
bilim; 
namoyishkorona
yoki daliliy, xulosa vositasida chiqariladigan bilim, 
masalan, solishtirish, taqqoslash va tushunchalar munosabati orqali aniqlanadigan 
bilim; 
ichki tuyg‘u (intuitiv)
bilimi - uning oliy turi - aql orqali uning bir-biriga 
bevosita muvofiqligi yoki muvofiq kelmasligi haqidagi bilim. Lokk 
belgilarning umumiy nazariyasi sifatida 
semiotika 
tushunchasini ilmiy istilohg 
kiritdi. 
Leybnits 
(1646-1716) falsafiy tizimining o‘zagi 
yagonalik
haqidagi ta'limot 
- 
monadologiyadir
. Dunyo 
monadalardan
yoki ruhiy unsurlarning zarrachalaridan 
tashkil topgandir. Monadalar faollikga ega bo‘lib, mustaqildirlar, ular uzluksiz 
ravishda o‘zgarishda bo‘lib, azob-uqubat chekishga, idrok etishga va ongga 
qodirdirlar. Monadalarning birligi va bir-biriga muvofiqligi Xudo tomonidan 
«tayin etilgan uyg‘unlik» natijasidir. Rivojlanish darajalariga qarab Leybnits 
uch 
xil monadalarni
farqlaydi. Kuyi darajadagi monadalarga faqat noaniq tasavvurlar 
xosdir (jonli bo‘lmagan va o‘simliklar dunyosi ana shunday holatdadir). Yuqori 
darajadagi monadalar his-tuyg‘uga ega bo‘lib, ularga tayangan holda oydinroq 

---

tasavvurlar sohibidirlar (hayvonlar va inson). Ushbu ikki monadani Leybnits jon 
monadalari sifatida ifodalaydi. Monadalar o‘zlarining eng yuqori rivojlanish 
bosqichlarida 
appersepsiyalarga
(ongga ega bo‘lish) qodir bo‘ladilar. Leybnits 
ularni monada-ruhlar sifatida ifodalaydi. Monadalarning har birida rivojlanish 
imkoniyati mavjuddir. Har bir monada o‘zida o‘z kelajagini ham, o‘zining 
o‘tmishini ham olib yuradi. 
Leybnits modda bilan bir qatorda va undan mustaqil ravishda mavjud bo‘lgan 
borliqning mustaqil ibtidolari sifatidagi makon va zamon haqidagi tasavvurni rad 
etadi. 
Makonni
u ayrim olingan ko‘plab yakka jismlarning o‘zaro joylashishining 
tartibi sifatida qarab chiqadiki, ular bir-biridan tashqarida mavjuddirlar
. Zamon
esa 
uning tomonidan bir-biri bilan almashib turadigan hodisalar yoki jismlarning 
holatining tartibi sifatida talqin qilinadi. Leybnits falsafasining yorqin sahifalaridan 
biri uning tomonidan 
umumiy va yakkaning dialektikasini
ishlab chiqilganligidir: 
alohida olingan yakka monada dunyoning bir markazga to‘plangan va yagona va 
cheksiz Koinotning ko‘zgusidir. Leybnits sezilarli darajada 
mantiq 
rivojiga o‘z 
hissasini qo‘shib, uning tuzilishi va daliliy qonunlarini ochib berib, uning ramzini 
ishlab chiqdi. U hozirgi zamon simvolik va matematik mantig‘ining asoschilaridan 
biridir. 
Djordj Berkli
(1658-1753) sub'ektiv idealizmning yirik vakillaridan biri edi. 
Berkliga Lokkning birlamachi va ikkilamchi sifatlar haqidagi g‘oyalari ta'sir 
o‘tkazgan edi. Ammo Berkli, Lokkdan farqli o‘larok, 
barcha sifatlarni ikkilamchi 
(ya'ni sub'ektiv) hisoblaydi
. Og‘irlik va barcha makoniy xususiyatlar va aloqalar 
bizning hissiy a'zolarimizning qobiliyatlari bilan ifoda qilinadilar. Berklining 
dalilicha, biror ashyoning o‘zi bizga katta ham ko‘rinishi (undan kam masofadagi 
uzoqlikda) va kichik ham bo‘lib tuyilishi (undan katta masofadagi uzoqlikda) 
mumkin. Bundan shu narsa kelib chiqadiki, katta-kichiklik va uzoqlashganlik turli 
his - tuyg‘u a'zolari vositasida hosil bo‘lgan his - tuyg‘uga tayanuvchi induktiv 
xulosa asosida paydo bo‘ladi. Berkli nazaricha, mavjud bo‘lishlik» - 
«idrok 
qilishda»
demakdir. Ashyolarning ob'ektiv mavjudligini va tashqi dunyo 
hodisalarini, va demakki, «modda» tushunchasini Berkli rad etadi. Bu tushuncha 
umumiy bo‘lganligidan qalbakidir, negaki uning asosida shunday taxmin yotadiki, 
go‘yo biz, bizning his - tuyg‘ularimiz mazmunini tashkil qiluvchi ashyolarning 
ayrim xususiyatlaridan chetga chiqishimiz mumkin va «umuman modda» asosi 
bo‘lgan bizning barcha his - tuyg‘ularimiz uchun umumiy bo‘lgan abstrakt g‘oya 
tashkil topishi mumkin. Ammo biz moddani modda sifatida idrok qilmasdan, balki 
ashyolarning muayyan xususiyatlari bo‘lgan - ta'm, is, rang va shunga 
o‘xshashlarni idrok qilishimiz mumkinki, uni Berkli «g‘oyalar» deb atadi. 

---

Atrofimizni o‘rab turgan ashyolar Xudo aqlida g‘oyalar sifatida mavjud bo‘lib, u 
esa, o‘z navbatida, yerdagi hayotning manbai va sababidir. 
Ingliz faylasufi, ruxshunosi, tarixchisi va iqtisodchisi