Inson bilishining asoslari to ‘g ‘risida tra k ta t

Berkli o 'zinin g “ Inson bilishining asoslari to ‘g ‘risida tra k ta t”
(1710) degan asarida inson bilishining obyektlarini ko‘zdan keehiruvchi
h ar b ir kim saga bu obyektlar yo haqiqatan sezgilar vositasi bilan
idrok qilinadigan g'oyalardan yoki emotsiyalardan his va aql faoliyatini
kuzatish natijasida olgan g'oyalarim izdan... nihoyat xotira yoki xayolot
yordam i bilan hosil qilingan g ‘oyalardan iborat ekanligi ravshandir.
K o'rish, eshitish, hidlash va boshqa sezgilar q o ‘shilib bir narsaning
ifodasini beradi, — deydi.
D em ak, Berkli ijodida, narsa “g ‘oyalar yig‘indisi”dan iborat ekan.
U ning fikricha, bularni idrok qiluvchi narsa aql, ruh, jon um um an
“ m e n ” mavjud b o iib , undan tashqarida mavjud b o ‘lishi m um kin
em asdir. Berkli tabiatdagi ham m a hodisa va narsa sezgilar yig‘indisi
(g'oyalar kolleksiyasi)dan iboratdir, deydi.
Berkli ijodida subyektiv idealizm ining gnoseologik ildizi obyektiv,
m oddiy dunyoni absolutlashtirish bilan uni sezgilar taassuroti orqali
birlashishidadir. Lekin, Berkli g‘oya, sezgilar mavjud obyektlam ing
nusxasi, in ’ikosi ekanligini inkor qildi. 0 ‘zini subyektiv idealizm va
solipsizm da ayblanishidan him oya ham qiladi.
Berkli, Y u m laro ‘z ijodlarida sezgilardan nariga o ‘ta olmadilar. Berkli
va Y um solipsizm i id ealistik ta’lim otning eng ratsional k o ‘rinishidir.
Bu davr fransuz materialistlari o ‘z ijodlarida dialektikani materialistik
nuqtayi nazaridan asoslashda ju d a katta hissa qo'shdilar, ayniqsa,
fransuz m utafakkirlari Lam etri, G olbax, G elvetsiylar shular jum lasi-
dandir. Ijtimoiy davrning o ‘zi fransuz materialistlari oldiga shundayva-
zifani q o ’ydi. U lar idealizm ga, dinga qarshi chiqishda tabiatni m ate­
rialistik asosda tushunish kerakligini birinchi masala qilib q o ‘ydilar.
N avbatdagi ijodkor Mari Fransua Aruye (1694-1778)dir. Fransuz
yozuvchisi, psixologi, faylasufi, tanqidchisi, publitsisti, tarixchisi.
Mari Fransua Aruyening taxallusi Volterdir. Parij teatrining sahnalarida
“ E d ip ” tragediyasi sh o n -sh u h rat keltirgandan so‘ng, y a’ni 1718-
yildan boshlab shu taxallusni olgan. V olter notarius oilasida tug'ildi.
Oilasi o 'sh a davrdagi aristokratlar davrasida yaxshi mavqega ega edi.
30

C h o ‘qintirgan otasi uni yoshligidan boshlab erkin fikrlashga o ‘rgatdi.

Kollejda ta ’lim oldirdi, lekin u otasi orzu qilgan yo‘ldan borm adi.
N atijad a otasi m oddiy to m o n d a n o ‘g ‘lini q o ‘llab-quvvatlam adi.
Turm ush tarzini yaxshilash m aqsadida moliyaviy ishlarda qatnashdi.
Bu bilan o ‘zining ijtimoiy va ijodiy faoliyatini ham yo‘lga qo‘ydi. Shaxsiy
faoliyat natijasida, kundalik hayotda boylar sinfming feodal tuzum i
bilan kelisha olmasligini seza boshlaydi. Shu bilan birga, diniy faoliyat
sir-asrorlari bilan yaqindan tanishadi. Kelajakda o ‘z davridagi feodal
tuzum va diniy fanatizm ga qarshi kurash boshlab yuboradi. Siyosiy
erkinlik g‘oyasini xalq ommasi o'rtasida tinm ay targ‘ib qiladi. Bu faoliyat
hukm ron doiralarida qoralanib, ikki m arta (1717,1725) qam aladi.
A ngliyada surgunda (1726) b o ‘ladi. U m rining talaygina qism ini
s u rg u n lik d a o ‘tk a z a d i. A n g liy a d a su rg u n b o ‘lgan d a v rid a , u
m am lakatning m adaniyati, ijtim oiy hayoti bilan yaqindan tanishadi.
Fransiya hayoti bilan Angliya hayotini solishtirib ko‘radi. Bu esa Volter
fao liy atin i re v o lu tsio n la sh tira d i. Y irik asarla r yoza bo sh lay di:
“ Faylasufning m aktublari” (1733), “ M etafizika to ‘g‘risida trak tat”
(1734), “ N y u to n falsafasining asoslari” (1738), “ Falsafa lug‘a ti”
(1764-690), “Johil fay la su f’ (1760), lirika, she’r, poem a. dram alari-
dan: “G enriada” , “ Brut” , “Orlean qizi” , “Sezam ingo‘limi” va boshqa­
lar. Bu asarlarning barchasida V olter o ‘z davrining buyuk m a ’rifat-
parvari-ijodkori sifatida gavdalandi. U ning bu faoliyati, ayniqsa,
Rossiyada ijobiy baholandi. U ning t a ’lim oti Rossiyada volterchilik
oqim ining kelib chiqishiga asos b o ‘ldi. V olter faoliyatining ta ’sirida
rus m a’rifatparvarlari: P. P. Popovskiy, S. E. Dosnitskiy, D. S. Anichkov,
I. Ya. Tretyakov, A. Ya. Polenov, Ya. P. Kozelskiy, N . I. Novikov, D. I.
F onvizinlar ijtimoiy-siyosiy m aydonga chiqqanlar. Bu m utafakkirlar
Rossiyadagi feodal k rep o stn oy tu zu m g a qarshi faoliyat k o ‘rsat-
ganlar.
1778- yil 30- may kuni davolab boMmaydigan kasal Volter hayotini
to ‘xtatdi. Politsiya uning o ‘limini oshkor qilmaslik choralarini ko‘radi.
Pyesalarini teatrlard a q o ‘ydirm aydi. Baribir, V olterni xalq esdan
ch iq arm ayd i. C h erkov va h o k im iy at ruxsatisiz Parij yaqinidagi
qabristonda dafn marosimi uyushtiriladi. Uning tirikligida 19 ta asarlar
to ‘plam i nashr qilingan b o ls a , vafotidan so‘ng 70 tom lik to ‘la asarlar
to ‘plami nashr etildi. 1791- yilda T a ’sis majlisining qarori bilan uning
jasad i solingan to b u ti Parijning u lu g ‘ in son lar qabri P anteonga
31

joylashtiriladi. U q o ‘yilgan joyda insoniyatning aqlini rivojlantirishga

q o ‘shgan ijodiy xizm atlari e ’tiro f etilib, mavqeyi haqida fikrlar yozilib
qoldirilgan.
V olter rnaterializrrm ing deizm shaklini qabul qilgan faylasufdir.
M a ’lum ki, deizm so‘zi lotin tilidan olingan b o ‘lib, “xud o” degan
m a ’noni anglatadi. Y a’ni, bu so‘zning falsafiy m a ’nosi borliqning
qiyofasi va m avhum ilk sababchisi xudodir, lekin u tabiiy va ijtimoiy
hayot taraqqiyotiga ta ’sir etm aydi, deb hisoblaydigan diniy-falsafiy
ta ’limot sifatida shakllangan. Uning asoschisi ingliz faylasufi Cherberidir.
V olter uning izdoshlaridan biri. Volter k o ‘pgina diniy aqidalar, vahiy,
x u d o n in g irodasi ta sa w u rla rin i, m aro sim lam i in k o r etib, vijdon
e rk in lig in i ta rg 'ib qilg an ijo d k or. U fan va falsafan i ch erk o v
zo'ravonligidan, aqlni din tazyiqidan uzoqlashtirishga harakat qildi.
Bu o ‘rinda Volter, J. Lokk, I. N yuton, G . V. Leybnitsning faylasuflik
ijodlarini himoya qildi. Subyektiv idealizmga qarshi chiqib, uning barcha
tom onlarini tanqid qildi. Agnostitsizmni qo'llab-quw atlam adi. Metafizik
qarashlarning falsafadagi zararini anglab bu uslubni ham tanqid qildi.
M e ta f iz ik a n i ta n q id q ilis h d a u J o n Lokk ( 1 6 3 2 - 1 7 0 4 )n in g
sensualizm idan foydalandi. U ning “T u g 'm a g 'o y ala r” nazariyasini
y uqori b ah o lad i. C h u n k i Jo n Lokk ham m etafizik t a ’lim otning
kamchiliklarini ko'rsatib bergan edi. Lokkning ta ’limotida harakat xudo
faoliyati bilan bog'lab tushuntirilsa ham , ijobiy fikrlar bayon qilingan
edi. U tabiiy din ta ra fd o ri b o 'lib , cherkovni dav latd an ajratish
zarurligini, din erkinligini qo'llardi.
D em ak, V olter inson faoliyatidagi aql va farosat jarayonlariga
diqqatni tortdi. Inson sezgilari orqali tasaw urga ega bo'lishi va ruh esa
h ar vaqt tabiatning asosini aks ettira olm aydi, deb tushuntirdi. Inson
uni faqat psixik jih a td an qabul qiladi. R uhning boshlanishi yoki oxiri
b o r deb bo'lm aydi. T araqqiyotning biror bosqichi, h atto em brional
rivojlanishga, taraqqiyotga aloqasi yo'q. H am m a mavjudot o 'z-o 'zich a
paydo b o'ladi, harakat qiladi. Bu o 'rin d a V olter atom istik ta ’lim ot
tarafdori bo'lib chiqdi. U ning fikricha, N yuton va Boyl ijodlari qadimgi
D e m o k ritn in g a to m is tik ijo d in i ta sd iq la y d i. A tom b o 'lin m a s
substansiyadir. O 'z vaqtida bu g'oyani Epikur, Lukretsiylar ham targ'ib
qilgan edilar, y a’ni o lam ning elem en tlari m oddiy b o 'lib , abadiy
bo'linm as, degan xulosa chiqargan edilar. Shu bilan birga Volter Berkli
va G. V.Leybnits (1646~1716)ning borliq haqidagi t a ’lim otlarini rad
32

qildi. Bunda u tabiatshunoslikning yutuqlariga suyandi. U lardan

foydalanib o ‘zining materialistik qarashlarini o ‘rtaga q o ‘ydi. Materiyani
bo rd an yo‘q, yo'q dan bor bo'lm asligini ifodaladi.
V olter ijodi olam ni bilishga qaratilgan b o ‘lib, bilishni cheksiz,
deb hisoblaydi. Bilish insonning sezgilariga bog'liq. Materiya ong sezgilari
orqali idrok qilinadi. Bu idrok esa tajribaga bog'liq. Tajriba esa insonlar
faoliyatidan kelib chiqadi. Tabiatni o ‘rganish, bilish, tajribaga bogiiq.
Ayniqsa, tabiatni bilishda m atem atik tajriba faoliyati m uhim dir. Bu
o 'rin d a u Rene D ekart ta ’lim otining ijobiy tom onlariga e'tib o m i
qaratadi va yuqori baholaydi.
N yutonning butun olam ni tortilish qonuni bilan D ekart ta ’limotini
b o g ‘lashga h arak at qiladi. M ateriya to ‘g ‘risidagi fikrlarni boyib
borayotganidan quvonadi. Lekin, N yuton ta ’limotidagi mexanistik
jaray o n n i o ‘ta ilmiy darajada baholay olm adi, balki unda tabiat
“ p r u jin a ”sin i k o 'r a d i, xolos. Bu p ru jin a o rq a li, d eydi V olter
m ateriyaning bitm as-tuganm as xususiyatlarini oehish m um kin. Bu -
natijada olam taraqqiyotini to ‘g ‘ri baholash va undan to ‘g ‘ri xulosa
chiqarishga yordam beradi. M ateriya xususiyatlarini ochishda tabiiy-
ilmiy kashfiyotlam ing rolini ijobiy baholagan V olter fanni ardoqladi,
fan im koniyatlarini beqiyos ekanligini ko‘ra bildi va doim iy ravishda
barcha asarlarida uni targ‘ib qildi. Shu m a’noda Volter aytadiki: “ko‘rish
va y an g ilik y aratish te n g siz x u d o c h ilik d ir” . U n in g c h a , fan n i
rivojlantirish inson tafakkuriga bog'liq. Tafakkur esa maorif, m a ’rifat
orqali takomillashadi.
Tafakkur qilish bilishning manbayidir. Bilim esa olamni o'zgartirishga
olib keladi. Bilish aqliy jihatlarga bog'liq. Aql, ayniqsa, ilmiy falsafiy
bilimlaming kelib chiqishi va rivojlanishida benihoya muhim rol o'ynaydi.
Faqat aqlning yordamida inson o'ziga zarur b oig an haqiqatga erishishi
m um kin. Flaqiqat esa bu aqi nuqtayi nazaridan aniq, ravshan va
shubhasiz bo'lgan nazariy xulosalardir.
V olter m ateriyaning ongga m unosabatini ham materialist sifatida
hal etdi. Ilohiyotning b a ’zi bir tom onlaridan foydalanib, materializmni
targ'ib qildi. Olamda materiyadan boshqa manba borligiga shubha bilan
qaradi. Materiya tuzilishi jihatdan har xil b o ‘lib, m ohiyatan moddiydir.
M ateriya xususiyatlari ham cheksiz holda universaldir. 0 ‘tm ishdagi
ko'pgina m aterialistlar singari, V olter ham ongni materiyaga nisbatan
33

ijodiy xususiyatini e ’tiro f etsa-da, bu m ateriyaning barcha turlariga

m osdir, degan xulosadan uzoqlasha olmaydi. U ning t a ’lim otida ham
jonli tabiat bilan jonsiz tabiat, hayvonlar ruhiyati bilan inson tafakkuri
o ‘rtasidagi chegara aralashib ketdi. Lekin. ong tashqi, moddiy olamning
m iyada aks etishining natijasi ekanligini inkor etm adi. Jonsiz tabiatdagi
aks etish, jism ning boshqa jism lar ta ’siri ostida o ‘zgarishida nam oyon
b o ‘ladi. M ateriya tuzilishining murakkablashuvi in ’ikos ko‘rinishlarini
h am m urakkablashtiradi. Eng oddiy jonivorlardagi t a ’sirlanuvchanlik
oddiy shakldagi in ’ikosdir. T a ’sirlanuvchanlik, o ‘z-o 'zin i saqlash va
nasi qoldirishda m uhim rol o ‘ynaydi. Nerv tizimiga va miyaga ega bo'lgan
jo n li, ko‘p hujayrali organizm lar tadrijoti jarayonida in ’ikosning ruhiy
shakli vujudga keladi. U organizm ning tevarak-atrofdagi m uhit bilan
signal (xabar) tariqasidagi o ‘zaro ta ’sir etishini ta ’m inlaydi. M azkur
so h alar V olterning m ateriya haqidagi ta ’lim otidan xulosalar sifatida
keltirildiki, bu o k eandan b ir tom chidir, xolos.
V olter ijodiyotining markaziy o ‘rinlaridan birida insonning turm ush
tarzi turadi. Bunda ham insonni diniy soxtaliklardan uzoqlashtirish
lozim , degan fikrni o 'rtag a tashlaydi. D iniy johillikdan qutulishning
b ird an -b ir y o ‘li, uning fikricha, tabiat qonunlarini bilishdir. Insonning
erkin yashashi uchun uni barcha tazyiqlardan qutultirish lozim. Buning
u ch u n h a r bir inson o ‘z in i-o ‘zi “sevishi” kerak. 0 ‘zi uch un harakat
qilishi lozim . Boshqa fransuz m aterialistlari singari V olter ham inson
ijtim oiy m uh itning m ahsulidir, degan fikrda edi.
Agar ijtim oiy m uhit inson talabiga javob berm asa, b unday ijtimoiy
m u h itd an voz kechish lozim. C hunki insonning o ‘zi shu m uhitga
m oslashib qoladi, o ‘zgarish ham b o ‘lmaydi. Bu jaholatdir. Sababi,
jam iyat olg‘a qarab rivojlanm aydi. Inson va jam iyat o ‘zaro dialektik
m unosabatdadir. Bu m unosabat mavjud bo'lm asa rivojlanish ham
b o ‘lm aydi. Jam iyat inson talabiga javob berm asa, u jam iyatda axloqsiz
kishilar, buzuq niyatlilar, jo h illar ko‘payadi. Shu sababli, bunday
yaram as jam iyatni yangi, takom illashgan jam iyat bilan alm ashtirish
zarur. Bu vazifa faqat m a ’rifatning rivoji orqali am alga oshadi.
V olter ijodi, ijtimoiy m uhit bu — davlat, siyosiy idoralar va ularning
chiqargan qonunlaridir. Tafakkur jam iyatni boshqaradi. Tafakkur rivoji
q anday b o ls a , jam iyat ham shunday rivojlanadi. Binobarin, inson
irodasi barcha narsaga qodir. Inson erkin, chunki o'z ongiga ega. Hayotda
34

o'zi to ‘g‘risida o'ylaydigan inson irodalidir. Borliqning xudosi ham

zaruriyatdan kehb chiqqan. Shu bilan birga, u xudolar borasida “ijobiy”
xudolarning tasdiqlanm aganligini t a ’kidlaydi.
Volter jam iyatning doim iy harakatda ekanligini e ’tiro f etadi. U
jam iyat taraqqiyotini diniy qarashlardan izlamadi. Insonlar o ‘rtasidagi
m unosabatlarni murosaga keltirishning asosiy yo‘li axloqiy va huquqiy
jarayonlarni tartibga solishdadir, deb k o ‘rsatdi. Axloqsiz sohalar turli
jam iyatlarda turlicha xarakterda bo'lgan, lekin uni davr talabidan kelib
chiqib ta rtib g a tu sh u rish kerak. D in iy axloq o 'z in in g k ech irib
bo'lmaydigan kamchiliklariga ega. U ndan qutulish lozim. Diniy axloqqa
ega bo'lgan insonlar xatoliklarga yo'l qo'yadilar. Uning fikricha, ham m a
vaqt, h am m a joyda ateistlar va erkin fikrlovchi faylasuflar ardoqlanib
kelingan va shunday bo'lib qoladi. Aytish lozimki, V olter ijodida din
qattiq tanqid ostiga olingan bo'lsa ham , xalq omm asini itoatda saqlash
uchun uning zarurligi t a ’kidlanadi.
V olter yashagan davr o 'ta ziddivatli bo'lgan bo'lsa kerak, shu bois
uning ijodi ham ziddiyatlardan xoli emas. U ning ijodidagi falsafa
m uam m olarining qo'yilishi va ulam ing yechilishi ham shu fikrni
tasdiqlaydi. M ateriya, jam iyat, insonni bilish sohalaridagi m unozaralar
shular jum lasidandir. Ba’zi asarlarida xudo m utlaqo inkor etilgan
bo'lsa, b a ’zilarida esa, u mubolag'alashtiriladi. M asalan, planetalaming
harakatga kelishi xudo faoliyatining natijasidir. X udoning karom ati
bilan planeta g 'arbd an sharqqa qarab harakat qiladi, quyosh esa o 'z
o 'q i atrofida aylanadi, barcha planetalar tortilishi ham xudoning
ta ’siridadir va boshqalar. D em ak, uning deizmi ham ziddiyatlidir. Agar,
- deydi u, -xudo bo‘lmaganda edi, uni o ‘y!ab cbiqish mumkin bo‘lar
edi. V olter falsafasi qanch alik ziddiyatli bo 'lish id an q a t’i nazar,
insonlarni m a’rifatga chorlaydi. M a ’rifatning keng qirrali tom onlarini
ochib beradi. Shu o 'rin d a aytish lozim ki, V olter o 'z i yashagan
jam iyatdagi xususiy m ulkchilikni tanqid ostiga oladi. Bu sohada ham
tengsizlik borligini ta ’kidlaydi. U boylar va kam bag'allar o'rtasidagi
k elish m o v chiliklarn i q o n u n la rn in g m u kam m al ishlab ch iq ilm a-
ganligida, deb topdi. Jam iyatdagi barcha kelishmovchiliklar jam iyatni
ilmiy boshqarm aslikdan kelib chiqadi. Jam iyatni yaxshi boshqar-
m aganlar esa butun um r vijdon azobida qiynalib o'tishlari kerak. Aslida
hukm dorlar o'zlari odat qilib olgan boshqaruvning kam chiliklarini
sezmas ekanlar, xalq bunday boshqaruvdan norozi bo'lib qolaveradi.
35

Bu norozilikni inqiloblar hal etadi. Inqiloblarning b o ‘lishi to ‘ntarishlar

bilan b o g iiq , deydi. U o ' z m am lakati va vatanini yo inqirozga, yo
ko'klarga ko 'tarad i. T a ’kidlash lozimki, V olter o ‘z vatanini ko 'pro q
e ’zozlagan. “ Vatanga b o ig a n m uhabbatim , -deydi u, - meni xorijliklar
y u tu g id a n k o 'z y u m u sh g a m ajbur qilm aydi. A ksincha, vatanga
m uhabbatim qan ch alik kuchli b o is a , vatanim ni jahondagi g‘aznalar
bilan yanada boyitgim keladi” . K o'rinib turibdiki, Volter o ‘z um rining
k o ‘pchilik qism ini xorijda o ‘tkazgan b o is a ham , vatan ishqi bilan
yashagan.
Volter o ‘z qarashlarini b ir tizim ga solar ekan, u ham isha tarixni
jiddiy tahlil qilar edi. O im ish n i o ig a n g a n holda xulosalar chiqarardi.
Ayniqsa, jam iyat taraqqiyotini baholashda turli davrlarni o ‘z davri
bilan solishtirgan h olda yondashar edi. X alqlar axloqi va ruhi bilan
tanishardi. Shu m a ’no d a u XV11I asrning yirik tarixchisi sifatida ham
e ’tiro f etildi. Istoriografiya (tarix haqida yozuv) m a’rifatparvarlari
m aktabini ham yaratadiki, bu m aktab, nafaqat Fransiyada, balki
chet ellarda ham h u rm a t qozondi. «Ensiklopediya» va «Buyuk P yotr
davridagi Rossiya tarixi» kabi asarlarida ilmiy m anbalarga asoslanib,
tarixiy xulosalar chiqaradiki, bu xulosalar hozirgi davrim izda ham
o ‘z mavqeyini yo‘qotgan emas.
Yuqorida ta ’kidlaganim izdek, Volterning ijtimoiy-siyosiy qarashlari
feodal krepostnoylik tuzumiga qarshi qaratilgan b o iib , ko‘proq Fransiya
hayotini aks ettirgan edi. U o ‘z g‘oyalarida Fransiya ijtimoiy-siyosiy
ham da davlat tu zu m in i islohotlar bilan o ‘zgartirish masalasini q o ‘ydi.
Q onunlar ishlab chiqarishni talab qildi. B archa fuqarolar tengligini
t a ’minlash y o iid a tinm ay xizmat qildi. S o‘z erkinligi, soliqlarning
barchaga barobar b o iis h in i istadi. Lekin, bu sohalarda yutuqlarga
erishishning am ri m aholligini ham bilardi. Shunday b o is a -d a , u
m am lakatni boshqarish konstitutsiyaviy m onarxiya tom onidan amalga
oshirilishini orzu qildi. U ning fikricha, konstitutsion boshqarish eng
adolatli oqilona boshqarish b o iish i m um kin edi.
Volter o ‘z ijodini faqat, Yevropa tarixini o ‘rganish bilan b o g ia b
q o ‘ymadi. K eyinchalik dunyo m am lakatlari tarixini ham o ‘rganishga
kirishdi. Jum ladan, H indiston tarixi to ‘g‘risida ham asar yozdi. «Tarix
falsafasi»da tarixni o ‘rganish m etodologiyasini ishlab chiqdi. A. S.
Pushkin iborasi bilan aytganda, V olter tarixni o'rganishning «yangi
y o lin i topib, uning yoritgichini aniqlab berdi». Tarix fanini ilmiy
36

m anba darajasiga k o ‘tardi. Tarixni afsonaviy siym olardan tozalashga,

badiiy tasvirlashlariga chek qo'yishga intildi. 0 ‘tm ishdagi voqealarni
tanqidiy o ‘rganishni tavsiya etdi va kelajak uchun turtki berdi. Shu
sababli ham , rus mutafakkiri Plexanov fikricha, V oltem ing «Tarix
falsafasi» tarixni ilmiy talqin qilish nam unasidir. Shu narsa m uhim ki,
tarix in i y o ritish d a k o 'p ro q xalq fao liy atin i o 'rg an ish lozim . U
ta rix ch ilard an xalqlarning m a ’naviy, axloqiy, falsafiy, h uquqiy,
siyosiy, ilmiy bilish, san’at va adabiyot sohalarini kengroq yoritishni
talab qildi. M oddiy hayot ravnaqi haqida yozishlarini zarur, deb topdi.
V olter fikricha, tarixni yozishda milliy boyliklar, savdo-sotiq, moliya
ishlari hisobga olinm og‘i darkor. U b utun dunyo tarixini yozishda
qadim iy m am lakatlar faoliyatiga e ’tibom i qaratdi. Jum ladan, Yevropa
faylasuflari o ‘rtasida birinchi b o ‘lib, H indiston, Xitoy, arab xalqlari,
aborigenlar faoliyatini to ‘la yoritishga harakat qildi. U tarixni xalq
yaratadi, deb xulosa qiladi. Jamiyatni harakatga keltirishda inson fikrlari
muhim dir. Tarix falsafasini yaratish bilan birga Volter, ijtimoiy falsafani
asoslashda birinchilardan b o ‘lib m aydonga chiqdi.
Deni Didro (1713-1784) Fransiyaning Langr shahrida o'ziga to 'q
hun arm an d oilasida tug'ildi. D enining otasi ikki o 'g 'lini ham yetuk
m a ’lum otli qilib tarbiyalash m aqsadida o ‘sha vaqtdagi yagona o ‘quv
m arkazlaridan hisoblangan iyezuitlar kollejida o ‘qitadi. Bu kollejda
asosan qadim gi tillar, tarix, notiqlik m ahorati, adabiyot o 'q itilar edi.
Deni 15 yoshga yetganda Parijga y o i oladi. Sababi, u yerda o ‘zini to ‘la
m a ’lum otga, bilimga ega qilish edi. U ning maqsadi ham zam onaviy
bilim olib, hayot bilan yaqindan tanishish edi. Parijdagi D. A rkur
kollejida joylashib grek, lotin tilini o ‘rganishda davom etadi. A w alida,
m atem atika fani bilan qiziqmasa ham , so ‘ng m atem atika va boshqa
fanlar bilan jiddiy shug‘ullanadi. O 'qishni tugatgandan so'ng otasining
maslahati bilan ikki yil davomida Langrlik prokurorga yordamchi b o ‘lib
xizmat qiladi. Lekin uni huquqiy sohalar unchalik qiziqtirmaydi. Bo‘sh
vaqtlarida ingliz tilini o'rganishga kirishadi. Keyinroq, um um an xizmat
qilishdan bosh tortib, o ’z faoliyatini ijodga bag‘ishlashga qaror qiladi.
Bu qaror D enining otasiga yoqmasa ham , unga ushbu masalani o ‘ylab
ko‘rishga muhlat beradi. Aslida otasining asosiy maqsadi o ‘g‘lini ruhoniy
qilib tarbiyalash edi.
D enining fikricha, inson kam t a ’m inlangan bo'lsa ham , u erkin
turm ush tarziga ega bo'lishi kerak, shu bilan birga, tashqi ta ’sirga
37

bo'ysunish em as, balki, h a r bir kishi ichki qiziqishi, holatiga qarab

yashashi lozim. 1733- yildan 1744- yillargacha, Deni o 'z yo'lini topish
m aqsadida jiddiy shug'ullanadi. Shu yillar davom ida turm ush tarzini
ta 'm in la sh m aqsadida turli o 'q uv yurtlarida o n d a-so n d a berilgan
soatlardan foydalanib dars berib yuradi. C hunki bu paytlarda uning
otasi m oddiy m ablag' berishdan bosh tortgan edi. Deni m ustaqil ish
tutardi. N atijada shu yillarda unda ensiklopedik aql-fan tashkilotchiligi
xususiyatlari shakllandi. U ning falsafiy qarashlarining dastlabki davrlari
1740-45- yillarga to 'g 'ri keladi. 1745- yilda ingliz axloqshunosi A.E.
Shefsberining asari («Issledovaniye о dostoinstve i dobrodeteli»)ni
tarjim a qiladi. Bu asar unga jiddiy ta ’sir etgan edi. Asar izohlarida
aytilgan fikrlar b o 'lajak niutafakkirning fikrlari edi. U n d a D en i
katolitsizm dan uzoqlashib, diniy mutaassiblikni jiddiy tanqid ostiga
oladi.
Shundan so'ng, 1746- yilda anonim holda nashr etilgan «Falsafa
fikrlari» (Filosofskiye m isli)da xristianlik bilan to 'la aloqani uzib
materialistik g'oya bilan sug'orilgan deizm (xudochilik) falsafasiga o'tadi.
Shu yillarda D eni J. J. Russo, Kondilyak kabi yozuvchi va faylasuflar
bilan tanishad i, m unozara ham da suhbatlarda q atn ash ad i, o 'zin i
qiyinchilik, quvg'in va tanqidlarga tayyorlaydi.
«Falsafiy fikrlar» hayot yuzini ko'rishi bilan parlam ent to m onidan
yoqib yuborishga q aro r qilinadi. U ni oldindan sezgan D en i shu
asam ing o'zidayoq «m uqaddas qutlug'lar»ning fikriga qarata aytilgan
fikr va m ulohazalardan yuz o'girsalar, ularga nisbatan yana yangi
g'o y alar paydo b o'lishini ta'kidlaydi. “ Ular, -deydi u, - D ekart,
M onten, Lokk va Beylyasarlarni doim iy tanqid ostiga olgan ekanlar,
meni ham shunday qiladilar. M eni ayblasalar, osongina qutuldik
deyishlari m um kin, am m o unday bo'Imaydi, bilaman, kelajakda menga
o'xshaganlam i m uhokam a qilish davom etaveradi” . D idroning bu
fikrlarni aytishdan m aqsadi iyezuitlam i diniy sohada n o to 'g 'ri yo'l
tutganlarini isbotlab h am m a dinlarning tengligini, shu bilan birga,
insonning borliq xudosining borligiga shubha qilishiga huquqi borligini
talab etish edi. H am m a joyda aql, fahm, idrok (razum ), faoliyatga
suyanish, ju m lad an , dinda ham shunday qilish zarurdir. T a ’kidlash
lozimki, D eni xristianlikni tanqid qilish davomida xudochilikning
kamchiliklarini, salbiy tom onlarini ham ocha boradi. Natijada dahriylik
tomoniga o'tadi. Dahriy materialist sifatida shakllana boshlaydi. Bu uning
38

«Ojizlar to ‘g‘risida xat» (Pism o о slcpix)ida yaqqol ko ‘zga tashlanadi.

Shu paytlarda Fransiyada siyosiy vaziyat ancha keskinlashgan b o iib ,
D idroning faoliyati politsiyachilarga yoqm ayotgandi. Dinga qarshi
yozilgan asarlari ro’kach qilinib, D idro 1749- yilda qamoqqa tashlanadi.
Lekin u nufuzli tanish-bilishlari orqali uch oydan so'ng qam oqdan
ozod qilinadi. S hundan so‘ng, Deni D idro yigirnia yildan ko‘proq
um rini «Ensiklopediya yoki fan, san ’at va kasb-hunar izohli lug‘ati»ga
b ag‘ishladi. U lug‘atning asoschisi va m u harriri b o id i. D idroda
ensiklopediya haqidagi g‘oya XVIH asrning 40- yillarida paydo b o ig an
edi. C hunki, ensiklopediya m a’rifatparvarlikni ta rg ib qilishda xizmat
qilishini birinchi b o iib sezgan edi. 0 ‘zg'oyasini amalga oshirish uchun
tashkiliy ishlarda tinm ay m ehnat qilar ekan, yirik-yirik falsafiy asarlar
yozishdan ham to ‘xtam adi. D idroning m ustaqil falsafiy fikrlarining
shakllanishi dahriylik sohasiga o'tish bilan bogiiqdir. Chunki bu yillarda
u Arastu, Platon, F. Bekon, R. J.Lokk, R. Dekart, B. Spinoza asarlarini
c h u q u r o'rganadi. «Ojizlar to ‘g ‘risidagi xat»dan boshlab «Fiziologiya
elementlari» (1773- yildan 1780-yillargacha davom etgan) gacha ko'plab
falsafiy muammolarni ishlab chiqdi. Bu o ‘rinda «Tabiatni tushuntirishga
oid fikrlar» (1754), «Jiyan ramo» (1762), «D alam ber bilan Didro
suhbati» (1769, «Jak-Fatalist» (1773), «Materiya va harakatning falsafiy
prinsiplari» (1770), «Ensiklopediya»da yozilgan m aqolalar va asar­
larini misol qilib olish m um kin. Bu asarlarda va m aqolalarda tahlil
qilingan m uam m olar D idroning buyuk m utafakkir b o iib yetish-
ganligidan dalolat beradi. U m rining oxirigacha o ‘z ijodi orqali Didro
insonparvarlik va m a ’rifatp arv arlik ni ta r g ib q ilar ekan, b arch a
jo y la rd ag i h o k im iy a t, tira n la r h a q -h u q u q la rin i va b ead ab lik n i
(nevejestvo) tanqid qildi, ularga qarshi kurash e i o n qildi. D idro
falsafada materialist va dahriydir. Shu o‘rinda Didroning turli asarlaridan
taijim a qilingan fikrlariga o ‘quvchi diqqatini tortamiz. «Odamlar boshqa
hech narsadan q o ‘rqmas1iklariga ishonganlarida, - deydi u, - bu
dunyoda ancha tinch yashagan b o ia rd ilar: xudo yo'q, degan fikr
ha 1 i h e c h k im n i d a h s h a tg a so lm a g a n , lekin m en g a tasv irlab
berishganlari xudoning mavjudligi haqidagi fikr qancha-qanchalarni
vahim aga solm agan, axir!» (V oronsov V.L. «Tafakkur gulshani»,
T osh k ent, 1981)- «Q ayerdaki xudo tan olinsa, u yerda shaxsga
sig in ish mavjud, qayerda shaxsga sig in ish mavjud ekan, u yerda
axloqiy burch tartibotlari buziladi va axloq yuz tuban ketadi» ( 0 ‘sha
39

kitob, 265-bet). «D unyoning hech bir yeri yo'qki, u joyda diniy

qarashlar o ‘rtasidagi tafovut tup ro q n i qonga bulg'am ayotgan bo'lsa»
(O 'sh a kitob, 267-bet). «Agar aqlni samoviy tuhfa deb qarab, shu
gapni din xususida aytsak, u holda samo bizga o'zaro kelisha olmaydigan
va bir-biriga zid ikkita tuhfa yuborgan b o 'lib chiqadi. Bu anglashil-
movchilikni to ‘g‘rilash uchun din tabiatda mavjud bo'lm agan xomxa-
yol bir prin sip ekanligini tan olish darkor» (O 'shak ito b, 272-bet).
Biz ushbu fikrlarni D idroning m aterialist va dahriy bo'lganligini
isbotlash u ch u n keltirdik, xolos. D idro XVIII asr m utafakkiridir.
U n ing fikrlarining barchasi ham abadiy em as, albatta. D avr o'tishi,
zam on nin g o'zgarishi u yoki bu fikrni tasdiqlashi yoki tasdiqlam asligi
m um kin. A m m o bu bilan D idroning eng m urakkab siyosiy b o 'h to n lar
bo'layotgan o 'sh a davrlarda o'zining mustaqil ijodi bilan insonlam i lol
qoldirishi haqiqiy tafakkur sohibining ishidir, degan xulosaga kelinadi.
D idroning asarlarida tabiat va jam iyat, inson faoliyatida uchraydigan
dialektik jarayonlar o 'z aksini topgan. Ayniqsa, jam iyatni boshqarishda
«m a’rifatli» boshqarishni joriy etib, unda faylasuflam ing burchi va
vazifalari mustabid boshqarishlam ing mohiyatini boshqaruvchiga eslatib
turishga, m urabbiylik qilishga chorlaydi. Bu kam chiliklar D. D idroni
dem okratik tam oyillam i tahlil qilish va shaxsiy fikrlarni aytishga majbur
qildi va uni chiniqtirdi. T a ’kidlash lozim ki, fransuz m a’rifatparvarlari
ju m ladan. D idroning harakatlari Rossiya m adaniy hayotiga ham ta ’sir
qildi.
M a’lumki, 1762- yilda Yekaterina II im perator kursisiga o'tirgandan
s o 'n g , o 'z in i m a 'rifa tp a rv a r p o d sh o h sifatida k o 'rsa tish u ch u n
m a ’rifatparvarlar bilan xatlar orqali aloqa bog'lagan. U D. D idroni
h u rm at qilar edi. O 'sh a davrda yashab ijod etayotgan V oltem i aloqasi
esa D idronikidan yaxshiroq bo'lgan. Fransiyada m a ’rifatparvarlar
quvg'inlikka uchraganlaridan so'ng Y ekaterina II D idroni Rossiyaga
tak lif etadi. Ensiklopediyani chop etishga va’da beradi. A m m o, Didro
Rossiyada o 'tk ir m a ’lum otli h arf teruvchilam ing yo'qligini pesh qilgan
holda taklifni inkor qiladi. Aslida uning asosiy sababi, Fransiyada yaqin
y o r-b iro d ar va o 'rto q larin i, m a ’naviy va ilmiy m uhitni tashlab keta
olmaslik edi. Volter D idrodan Rossiyaga borishini ko'p marotaba o'tinib
so'raydi. N atijada D idro taklifni qabul qilib, 1773- yilda Rossiyaga
tash rif buyuradi. Rossiyada D idro Y ekaterina tom onidan yaxshi kutib
olinadi. Deyarli h ar kuni D idro im perator xonim bilan ikki-uch
40

soatlab bahslar va suhbatlar qiladi. Suhbatlarda Rossiya va dunyodagi

m am lakatlam ing iqtisodiy, siyosiy, huquqiy, falsafiy m uam m olari
ko'tariladi. Didro suhbatlarda m onarxiya boshqaruvining ko'pgina
sohalari b o 'y ic h a takliflar beradi. Ju m la d an , konstitutsiyaviy —
m o narx iy a b o sh q aru v in i, u n i esa xalq to m o n id an saylanishini,
krepostnoylik huquqi, yerga feodal xo'jayinlikdan voz kechish, ijtimoiy
qatlam lar huquqini tenglashtirish, burjuaziya asosida iqtisodiyotni
boshqarish kabilardir. Y ekaterina ushbu takliflarni so'zda tasdiqlab,
xayrixohlik bildirsa ham , hayotga tatbiq etish tarafdori emas edi. Xalqni
m a’rifatli qilishdek dolzarb tak lif ham , oxiriga yetkazilib bajarilmagan
edi. H atto Didro Rossiyada xalqni m a ’rifatli qilishning rejalarini tuzib,
uni bepul amalga oshirish kerakligini uqtirgan. Uning takliflari negizini
m a’rifatparvarlik tashkil etgan bo'lib, bu Rossiyada o'sha paytda xayoliy
gap edi. Hokimiyat boshqaruvini chegaralash uchun uni xalqqa berish
lozim. Xalq ichidan saylangan d ep utatlar yoki fuqarolar yig'ini davlat
rahbari irodasini qabul qilish kerakm i yoki yo'qm i, uni shu organ
yechishi kerak. Lekin D idro fikrlari qabul qilinmadi. Bunga Didroning
Y ekaterinaning 1767- yilda yozilgan rus davlatining kodeksi haqidagi
“ nakazi” (buyrug'i)ga qilgan salbiy m ulohazalari ta ’sir etgan bo'lishi
lozim . Y ekaterina II D id ro n i aqliy yondashm aslikda, sh aro itn i
bilm aslikda, ehtiyotsizlikda ayblab uning do'sti M .G rim m ga xat ham
yozdi. D idro Rossiyadan xafa b o 'lib qaytdi. Chunki ensiklopediyani
Rossiyada qanchalik harakat qilinm asin chop etish muvafifaqiyatsiz
tugadi. Rossiyadan qaytgan Didro um rining so'nggi yillarini Fransiyada
o'tkazdi. U m rining oxirgi yillarida deyarli hech qanday asarni ham
nashr ettirrnadi. 1784- yilning 31 - iyulida buyuk m utafakkir hayotdan
k o 'z yumdi.
Y uqorida ta ’kidlaganim izdek, D idroning ijodiy-falsafiy qarashlari
tarixiy sharoitdan kelib chiqdi. Shu bilan birga, uning falsafiy qarashlari
o 'ta ziddiyatli tavsifga ham egadir. Bunday bo'lishi o'sha davr uchun
tabiiy edi. XVI asrning oxirida G ollandiyada, XVII asrda Angliyada,
XVIII asrda Fransiyada inqiloblar bo'ldi. Natijada davlat boshqaruvida
iqtisodiy, siyosiy jarayonlargina o'zgarm adi, balki inson fikrlari ham
shiddat bilan o'zgardi.
D idroning falsafaning azaliy m uam m olaridan bo'lgan m ateriya va
uning harakati to'g'risidagi ijodiga to'xtaladigan bo'lsak, m ateriya —
m avhum hajm va geom etrik jism em as, balki alohida, bizni o'rab
41

turgan aniq jismlardir. Materiya kichik molekula va atom zarrachalaridan

iboratdir. A to m lar esa b o ‘linm asdir. Bu qarashlar D idro yashagan
davrdagi m aterialist faylasuflar ta'lim otiga ham taalluqlidir. D idroning
fikricha, tabiat m angu va cheksizdir. U yaratilgan emas. G 'ayritabiiy
kuchlar to ‘g‘risidagi uydirm alarga ishonish kerak emas. Bizni o ‘rab
turgan ta b iatd a n boshqa olam da hech narsa y o ‘q. Shu tab iatd an
tash qarid a b iro r kuchning o ‘zi yo'q. Faylasufning ta'k id lash ich a,
m a te riy a k ab i h a ra k a t ham a b a d iy d ir. S u k u n at esa n isb iy d ir,
vaqtinchadir. O lam da paydo b o iis h va yo‘q b o ‘lishdan boshqa narsa
yo‘q. O lam ham , dunyo ham sekinlik bilan davom etadigan evolutsion
jarayo nd an iborat. H ayvonot olam ining qato r bosqichlarini boshidan
o ‘tkazib, hozirgi holatiga ega b o ‘lgan odam larda tabiiy rivojlanishning
oliy stixiyali k o ‘rinishi seziladi. O lam dagi barcha narsalar va hodisalar
sab ab iy (d e te rm in is tik ) b o g ia n is h h a m d a a lo q a d a d ir. S ababiy
bog‘lanish va aloqadorsizliklarsiz biror narsa va hodisa paydo b o ‘lmaydi.
D idroning ijodiy fikricha, sababiy b og‘lanishlarsiz taraqqiyot h am
yo‘q. Taraqqiyot ushbu bog‘lanish va aloqadorliklarga bog‘liq. Tabiat va
ja m iy a t, in s o n ta fa k k u r id a g i sa b a b iy b o g ‘la n is h la r u m u m iy
rivojlanishning asosini tashkil etadi.
M ateriya va uning xususiyatlari haqida to ‘xtalganda D idro notirik
m a te riv a d a n , y a ’ni sezm ay d ig an m a te riy a d a n se z a d ig a n , tirik
m ateriyaga o ‘tishni asoslashga harakat qilib o ‘z fikrlarini baralla bayon
qilgan. H is-tuyg‘u, sezish jonli organizm larga xos xususiyat ekanligini
e ’tiro f etgan. Shu bilan birga, m ateriyada um um iy sezishga o ‘xshagan
h o lat bo rligini ham eslatib o 'ta d i. M utafak k ir o lam d a zaruriyat
h ukm ronligini ta rg ‘ib qiladi. Sababiy b o g lan ish larn in g barchasi ham
zaruriyatdan iboratdir.
Binobarin, sovet davridagi adabiyotlaming b a’zilarida Didro va boshqa
m aterialistlar to ‘g ‘risida fikr yuritilganda, ularning ta ’Iim otida kishilar
ongi va fa o liy a ti, h a ra k a ti in k o r q ilin g a n , deb t a ’k id lay d ilar.
F ik r im iz c h a , b u n d a y h o la tla r D id ro va b o s h q a o ‘s h a d a v r
m utafakkirlariga bildirilgan subyektiv yondashishlarning oqibatidir.
D idro ijodida olam ni bilish m uam m osi ham m arkaziy o ‘rinlam i
olgan. D idro olamdagi narsa va hodisalarni insonlar bila olishiga shubha
qilmadi. U idealistik ta ’limotlardagi agnostitsizm va skeptitsizm lam ing
q o n u n -q o id a la rin i q abu l q ilm ad i. F ay lasu fn in g t a ’k id la sh ic h a .
dunyoviy ilm lardan barcha insonlar bahram and b o ‘lishi lozim. Bu
42

sohadagi barcha harakat birlashtirilsa, u holda, tabiatdagi barcha

jarayonlarni bilish tezlashgan b o ‘lur edi. Insoniyat tabiatni bilmasligi
tufayli ko'pgina qiyinchiliklarga d u ch o r bo'lib kelayapti. T abiatning
oliy m avjudoti inson b o ‘lib, undagi sezgilar bilish uchu n quroldir.
Bu o ‘rinda idealistlardan J. Berkli ta ’lim otiga qarshi chiqib, sezgilar
faoliyatini n o to 'g 'ri baholanganligini isbotlaydi. M azkur sohada fikr
yurituvchi idealistlar tizim ini e ’tiro f etm aydi. Jurnladan, u shunday
fikr aytadi: “ F aqat o ‘zlarining mavjudligini va ichim izda alm ashinib
turuvchi sezgilarning mavjudligini m a ’lum deb bilib, bulardan boshqa
h ech b ir narsaning m avjudligini e 'tir o f qilm aydigan faylasuflam i
idealist deb, ataydilar. M ening fikrim cha, bunday ajoyib va g ‘aroyib
sistem ani, garchi eng b em a’ni sistem a bo ‘lsa ham , uni rad qilish
h am m ad an k o ‘ra qiyinroqdirki, bu hoi inson aqli uchun, faylasuf
uchun isnoddir1 ” .
Bunday qarashlar fransuz m aterialistlari ijodiga tegishlidir. U lar
qat’iy fikrda turib bilish muammosini himoya qilib chiqdilar. Sensualistik
m aterializm nuqtayi — nazaridan turib idealizm ni tanqid qildilar.
Bilishning manbayi sezgilardir. Sezilishning manbayi esa obyektiv reallik
bilan bog‘liqdir. G ‘oyalarning barchasi sezgilarning natijasidir. Sezgilar
orqali moddiy olam ning ta ’sirini sinab turam iz, ana shu jarayon tufayli
narsa va hodisalar m iyam izda o 'z aksini topadi. N atijada bilish paydo
bo'ladi. Bilish bu narsaning siymosini aniqlashdir. D idroning fikricha,
jo n bu — sezgilar yig'indisidir. Sezgi tana faoliyatini boshqaradi.
Obyektiv olam da bilish insonni aql-farosatiga ham bog'liqdir. Aql-
farosat h am sezgiga bog'liq b o'lib, u tashqi olam ta ’sirida m iyada
tafakkur, xotirlash, m ulohaza yuritishlam i keltirib chiqaradi. Sezgilar
- tafakkur m anbayi. U bilishning pastki bosqichi bo'Isa, tafakkur
oliy bosqichidir.
M a ’lum ki, inson faoliyatida haqiqat m uam m osi h am dolzarbdir.
D id ro o 'z ijodida haq iq atga erish ishn in g b ird a n -b ir y o 'li bilish
nazariyasidir, deydi. Uning fikricha, haqiqat fikr va g'oyalarning bilish
obyektlariga mos kelishiga bog'liqligidadir. Haqiqatga erishish turli tabiat
fanlari orqali amalga oshadi. Haqiqatni bilish bu tabiatni bilish demakdir.
Didro haqiqatga erishishda kuzatish jarayonini e ’tiborga oladi. «Bilish
u ch u n deydi u, bizning ixtiyorim izda uchta asosiy usul bor: tabiatni
1 D idro asarlarining m ukam m al to 'p lam i. Parij: J.Aseyez nashri, 1875, 1—to m ,
304-bet
43

kuzatish, fikr yuritish va tajriba qilish. K uzatishda fikrlar to 'p lan ad i.

Fikr yuritishda ular tartibga solinadi. Tajribada tartibga solingan fikrlar
natijasi tekshirib ko'riladi». D em ak, haqiqatga erishishning asosiy yo‘li
tajriba ham dir. H aqiqat o ic h o v i tajribadir.
D idro ijodining falsafasi jam iyat taraqqiyotiga ham qaratilgan.
A m m o, Sobiq sovet ittifoqi davridagi darslik va m onografiyalarda bu
jarayon hisobga olinmaydi. D idroni ham boshqa fransuz materialistlari
singari ja m iy a tn i tu sh u n ish d a m etafizik, idealist, deb b o ‘rttirib
ko ‘rsatadilar. Aslida esa Deni D idro jam iyat taraqqiyotini o ‘z davridan
kelib chiqib baholagan.
D idro tom o nidan jam iyatda yashagan kishilam i m a ’rifatli kishi
b o iish in i talab qilinishi jam iyatdagi barcha hodisalam ing to ‘g‘ri tahlil
qilinganligidan dalolatdir. U jamiyatdagi yaxshilik va go‘zallikni targ‘ib
qilish u c h u n estetik a to ‘g ‘risida fikr yuritadi. Bu so h alar uning
«E nsiklop ed iya» dag i « G o ‘zallik» (1751), «Tasviriy o y n a s a n ’at
tajribalari» (1765), «Aktor to ‘g‘risida paradoks» (1773) va boshqa
asarlarida o ‘z aksini topgan. Boshqa fransuz materialistlari singari Didro
ham shaxs ijtim oiy sh art-sh areitn ing m ahsulidir, deydi. U ningcha,
shu ijtim oiy hayot qanday b o is a , insonlar ham shunday b o ia d ilar.
U o ‘z m am lakatidagi tartibsizliklam i o'sh a paytdagi din ta ’siridan,
deb bildi. D in faoliyatini ayovsiz tanqid qilib, cherkovni hukum atdan
a jra tis h n i ta la b q ila d i. M a o rif tiz im id a n ru h o n iy n a z o r a tin i
uzoqlashtirish tarafdori b o iib chiqdi. Jam iyatni olg‘a qarab borishi
diniy e ’tiq o d larn i uzoqlashtirishga b o g iiq . Jam iy atn i boshqarish
ma'rifatli hukum atga bogliqdir. U shu davrdagi sharoitdan kelib chiqib,
ikki-uch asrdan so 'n g dinga b o ig a n m unosabat, qiziqish yo‘qoladi
va natijada din ham inqirozga yuz tutadi, deydi. Jam iyat esa dahriylar
jam iyatiga aylanadi. Jam iyat taraqqiyotida axloq m uhim rol o ‘ynaydi.
Feodalizm esa axloqsizlikni keltirib chiqaradi, shu sababli feodalizm
insonlar talabini qondirmaydi. Feodalizmda tarbiyalangan kishilar tabiat
talabiga javob bermaydi. Buning m uhim sababi om m aning savodsizligi,
boylar va din peshvolarining xiyonatkorligi, aldamchiligidir. Feodalizm
jam iyati tasodifiy jam iy atd ir, o im is h n in g xatosidir. Shu sababli
feodalizm ni yangi jam iyat bilan alm ashtirish lozim . Yangi jam iyat
feodalizm ga nisbatan takom illashgan yuqori axloqiy jam iyat bo'lishi
kerak. Bunday jam iyatga insonlar m a ’rifat orqali erishadi. D idro
44

o ‘zining b un day qarashlari bilan F ransiyada yetishib kelayotgan

inqilobiy harakatlarga o ‘z hissasini qo'shayotgan edi.
D id ron ing ijodi XVIII - XIX asrdagi jam iyatshunoslar fikrini
y an ad a m u k a m m alash tird i, an iq lash tird i. Jam iy at tara q q iy o tin i
tushunishda uning inson haqidagi qarashlari m uhim dir. Inson aql-
farosati, shaxslaming fikri jam iyat tuzilishiga ta ’sir etadi. Xalq va jamiyat
axloqi inson axloqiga b og‘liq. Shu sababli, jam iyat tarixi xalq tarixi
em as, balki buyuk shaxslar tarixidir, degan fikrlarni o ‘rtaga tashladiki,
bu Fikrlar jam iyat taraqqiyotini tushunishda haqiqiy m anbadir. D idro
ta ’Iim otida, m arksistlar ta'kidlagan m avhum inson yo‘q. Balki aniq
inson bor. M arksizm bu sohada ham D idro ta ’limotiga bir yoqlam a
yondashadi. T o ‘g ‘ri, uning ta ’Iim otida jam iyat tabiat qonunlariga
b o ‘ysunadi, degan fikrlar mavjud. Bu aslida xolisona tahlilda haqiqatdir.
Ba’zi tabiat qonunlari oldida insonlar kuchsizligi maxfiy emas. Albatta,
bu bilan u, inson im koniyatiga bepisand bo‘lgan, deyishdan yiroqmiz.
M a ’rifatli jam iyatning boshqaruvchisi insondir, deb targ‘ib qilish
insonlarga b o ig a n hurm atning am aliy ifodasidir.
D idro ijodida ham boshqa fransuz m aterialistlari kabi «ijtimoiy
shartnom a nazariyasi» o ‘rtaga q o ‘yilgan desak, xato b o im ay d i. Ushbu
nazariya m onarxistik boshqarishga qarshi ishlab chiqilgan, nisbatan
yangi progressiv nazariya edi. Bu nazariyada ko‘rsatilishicha, aw allari
jam iyatda yashovchi kishilar o ‘zaro teng b o iib , o‘zlari ham da boyliklari
ham m a vaqt xavf-xatarda yashar edilar. Keyinchalik, o ‘zaro kelishgan
holda shartnom a tuzib, shu asosda o ‘z m ol-m ulkini, erkinliklarini
q o ‘riqlovchi jamiyat, davlat tashkil qiladilar. Bunda barcha xalq manfaati
uchun ana shu davlat xizmat qiladi. «Ijtimoiy shartnom a nazariyasi»ning
m ohiyati davlat va kishilik jam iyatining paydo b o iish i sababini xudo
yoki dindan em as, balki, borliqdan, tabiatdan, deb ko'rsatish edi.
T a ’k id lash lo z im k i, D id ro o 'z in in g b a rc h a asa rla rid a ja m iy a t
m uam m osining turli tom onlarini tahlil qilib, o ‘zining ilg'or fikrlarini
o ‘rtaga tashladi. Insonlami yaxshilikka chorladi. Ularning aqliy qobiliyati
erkinligi, tengligini, tajribaga ega ekanligini, tarbiyadagi e ’tiborini yuqori
baholadi.
Jam iyatning iqtisodiy m anfaatlarini to ‘g ‘ri tushungan holda sanoat
ishlab chiqarish rivojlantiriiishni ta rg ib qildi. K ishilaming m a’naviy
erkinliklarini qoilab-quvvatladi.
45

X V III asr f ra n s u z m a te ria lis tla rin in g m a rk a z iy , en g y irik

m a'rifatparvari sifatida shakllangan D idro t a ’lim otining ko'pg in a
tom o n lari ho zir h am eskirgan emas. U o 'z falsafiy fikrlari bilan
insoniyatni lol qoldirgan buyuk allom a sifatida tarixda qolgan. U ning
ijodi va m erosini o'rganish foydadan xoli emas.
Fransuz m aterialistlarining fikrlaridan xulosa qiladigan bo'lsak,
m ateriya cheksiz, benihoya k o 'p narsalar yig'indisidir, m oddiy dunyo
asosidir. U lar o 'z ta ’limotlarida harakat materiyaning mavjudlik formasi
ekanligini yana bir b o r tasdiqladilar. M ateriya harakati fazo va vaqtda
m avjudligini k o 'rsa td ila r. Ilm iy bilishga asos soldilar. Lekin bu
m aterializm m exanistik va metafizik qarashlardan xoli emas.
U m um an, xulosa qilib aytganda, fransuz falsafasi, ijodi m oddiy
dunyoni m aterialistik tushunishdagi asosiy m anba hisoblanadi.
M aterialistik falsafaning nam oyandalari qatoriga rus olim laridan
Katalog: SERVICE
SERVICE -> T o s h k e n t d a V l a t iq t is o d iy o t in IV e r s I t e t I a bd u ra h im o rtiq o V sanoat iqtisodiyoti
SERVICE -> O'zbekiston respublikasi oliy va 0 ‘rta maxsus ta’lim vazirligi
SERVICE -> Iqtisodiyot nazariyasi
SERVICE -> Universiteti b. A. Bahritdinov s. A. Zokirova
SERVICE -> ‘zbekiston respublikasi oliy va 0 ‘rta maxsus ta’lim vazirligi
SERVICE -> Geografiyasi
SERVICE -> Q a r sh I da vlat u n IV e r sit e t I a. Hayitov, m zulfiqorov

Download 40.61 Kb.

Do'stlaringiz