oliy ezgulikdir. Inson esa o‘zida tabiatning moddiy jismlarini –o‘simliklar va
hayvonlarni birlashtiradi va aqliy ruh, hamda ozod irodaga egadir. Ruh xudoga
yaqin bo‘lib, moddiy emas, zavol topmaydi va o‘z qarorlarida ozoddir. Ma'naviy
hayotning
asosi irodadir, ammo aql emas. Hayotning maqsadi va mazmuni baxt-
saodatdadirki, unga Xudoni bilish bilan erishib bo‘ladi. Insoniy va ilohiy tarix
voqyealari birlik va qarama-qarshiliklar orqali ro‘y beradi, ular o‘z ifodasini ikki
saltanat (shaharlar) - Xudoning va yerning to‘qnashuvida topadilar. Xudo
saltanatiga insoniyatning oz qismi, ya'ni o‘zining axloqiy-diniy xulqi bilan
Xudoning rahmatiga va najotiga erishganlar kirdilar,
yerdagi saltanatga esa,
baraks, o‘zini yaxshi ko‘radigan, ochko‘z, xudbin kishilar kiradilarki, ular Xudoni
unitadilar. Xudo saltanatiga mansublikning bosh garovi sifatida Xudo va cherkov
oldida itoat va bo‘ysunish xizmat qiladi.
O‘rta asrlardagi falsafiy tizimlarining ko‘pchiligi idealistik yo‘nalishga ega ediki,
uni xristianlikning asosiy diniy aqidalari taqozo qilar edi. Bunday diniy aqidalar
orasidayagona Xoliq - Xudoning shaxsiy shakli haqidagi atomizmning qat'iy
ravishda rad etuvchi aqida, hamda Xudo tomonidan dunyoni «hyech narsadan»
(
kreatsionizm
) yaratilganligi to‘g‘risidagi aqida eng
muhim ahamiyat kasb etgan
edi. Bu aqida nafaqat Xoliq -Xudoning g‘oyaviy dunyosi bilan yerdagi hayotning
moddiy dunyosi, hamda dunyoning mutlaq oti shaxs irodasiga tobeligi o‘rtasida
o‘tib bo‘lmas chegara barpo qilar, balki dunyoni zamonda (dunyoning ibtidosi va
intihosi) chegaralab qo‘yar edi.
Petr Domianining o‘tkir ifodasicha, falsafa - «
ilohiyatning xizmatkori
» deb e'lon
qilingan edi. Bu shuni bildirar ediki, falsafa o‘zining butun qudratli dastgohi bilan
xristianlikning diniy aqidalarini tasdiqlash uchun xizmat qilishi lozim edi. Ana
shunday falsafa «
sxolastika
» (lotincha-maktab yoki olim) nomini oldi. Taxmin
qilinar ediki, haqiqat apriori (avvaldanoq) injil matnlarida
berilgan va uning
asoslash uchun barcha mantiqiy natijalarni to‘laligicha keltirib, qiyosiy tizimdan
foydalanish zarur. Bu vazifani hal qilish uchun sxolastika qadimgi merosga,
ayniqsa Arastuning mantiqiy ta'limotiga tayandi.
Sxolastikani tizimga solishda dominikanlar Ordenining vakili
Akvinalik Foma
(1225-1274) muhim hissa
qo‘shdi. U o‘ziga maqsad qilib xristianlik aqidalarini aqlga muvofiq ravishda ishlab chiqishga bel bog‘ladi.
Arastu shunday
asosni
yaratgan ediki, unga tayangan Foma xristianlik tushunchasi
bo‘lgan
g‘oyaviylik
va
moddiylik
nisbatini avvaldan berilgan shakl qoidasi (tartib qoidasi) bilan
beqaror
va
to‘la
barqaror
bo‘lmagan modda qoidasi (borliqning eng zaif ko‘rinishi) o‘rtasidagi nisbatni qoidaga
aylantirdi. Yakka ko‘rinishdagi
hodisalar dunyosi, Akvinalik Foma nuqtai nazaricha sha
klning birinchi
qoidasi va moddaning qo‘shilishidan tug‘iladi. Insonning ruhi esa, shakl tashkil qiluvchi qoida bo‘lib,
o‘zining yakka tarzda namoyon bo‘lishini faqat badan bilan qo‘shilgan holatdagina qo‘lga kiritadi.
Ushbu xulosaviy qoida xristianlik sxolastikasining eng keskin masalalaridan
birini murosasizlik jihatdan yakunladi. Shakllanayotgan xristianlik, sxolastika kabi,
idealistik tizim bo‘lib, o‘zining moddaga bo‘lgan munosabatini talqin qilishda
chuqur tashvishda edi, negaki Xudoning uchinchi ko‘rinishi bo‘lgan Iso Masih,
inson siymosida namoyon bo‘lgan edi, ya'ni o‘zida ham ilohiy (g‘oyaviy),
va ham
insoniy (moddiy-jismiy) tabiatni birlashtirgan edi. Ilohiylik va insoniylikning
qo‘shilishi yolg‘on borliq sifatida moddani to‘la inkor etishga, uni «hyech nima»
(uni «hyech nimadan» yaratilganligini aqida talab qilar edi) deb e'lon qilishga
imkon bermas edi. Shuning uchun Akvinalik Foma tomonidan moddani
«borliqning eng zaif ko‘rinishi» sifatida talqin qilinishi cherkov tomonidan
vujudga kelgan uslubiy va mantiqiy boshi berk ko‘chadan chiqish sifatida qabul
qilindi. Natijada modda sxolastikada tobelik holatida bo‘lsa ham,
qisman mavjud
bo‘lish huquqini qo‘lga kiritdi.
G‘oyaviylik va moddiylik haqidagi eng keskin bahs
realistlar
(lot. realis–
haqiqiy, ashyoviy) va
nominalistlar
(lot. nomen–ism, nom) o‘rtasidagi mashhur
munozarada namoyon bo‘ldi. Gap
universaliy
(lot. - umumiy) umumiy yoki tur deb
atalgan tushunchalarining tabiati haqida borar edi. Realistlar (Ioann Skott Eriguna,
Kenterberiylik Anselm, Akvinalik Foma) Arastuning umumiylik yagonalik bilan
bog‘liq ravishda mavjud bo‘lib, uning shaklidir degan qoidasiga asoslanadilar.
Akvinalik Fomada universaliylar uch xil ko‘rinishda mavjud edilar:
«ashyolargacha» ilohiy aqlda; «ashyolarning o‘zida» ularning mohiyati sifatida; va
«ashyolardan so‘ng» abstrakt fikrlash natijasi sifatida inson aqlida.
Bunday Hukm
yuritish falsafa tarixida «umumiy» faqat ashyolardan tashqarida mavjud bo‘ladi
degan
«o‘ta keskin realizm»
dan farqli o‘laroq, «mo‘tadil realizm» nomini oldi.
O‘ta keskin realizm o‘zining ildizlari bilan Aflotun ta'limotiga borib taqalar edi va
o‘zining idealistik sxolastikaga yaqin bo‘lib ko‘rinishga qaramasdan cherkov
tomonidan aynan shuning uchun qabul qilina olmas ediki, modda xristianlik
tomonidan Iso Masihning ikki tabiatidan biri sifatida oqlangan edi.
Nominalistlar esa (Rosselin, Per Abelyar) «umumiy» ning ob'ektiv mavjudligini
rad etib, universaliylar faqat tafakkurdagina mavjud deb hisoblar edilar. Ular
umumiyning borligini faqat muayyan yakka ashyolardagina emas,
balki uni
«ashyolargacha» ham mavjudligini rad etar edilar va bu esa moddaning oldin
kelishligi haqidagi shiorni qabul qilish bilan barobar edi. Rosselin fikricha,
universaliylar faqat ashyolarning ismlaridir. Faqat yakka olingan narsalar
mavjuddir. Rosselin va boshqalarning nominalistik qarashlari cherkov tomonidan
mahkum etildi.
Do'stlaringiz bilan baham: 
