Мавзу: “Teatr tarixi” kursiga kirish

 
3-Mavzu: Qadimgi Rim teatri 
Reja: 
1.
Qadimgi Rimda teatr san’atining vujudga kelishi va rivojlanishi. 
2.
Qadimgi Rim teatrida Plavtning tutgan o‘rni. 
3.
Imperiya davrida Rim teatri. Seneka ijodi. 
Rim adabiy dramasiga asoslangan birinchi teatr tomoshasi mil. av. 240-yili 
namoyish etilgan. Bu Rimga Yunonistondan qui sifatida keltirilgan adib Liviy 
Andronik tomonidan lotinlashtirilgan Gomerning «Odisseya» asari edi. Shuni 
ta'kidlab o'tish joizki, rimliklar adabiy drama shakllarini yunonlardan tayyor holda 
olib, ularni Rim shart-sharoitiga moslashtirib, o'z teatr san'atlarini barpo etganlar. 
Lotinlar qadimgi Italiyada o'troq bo'lib qolgan ko'plab xalqlarning biri bo'lgan. 
Ular Tibr daryosining quyi sohilida yashaganlar; rivoyatga ko'ra mil. av.735-yili 
bunyod etilmish Rim shahri ularning markazi bo'lgan. Rimliklar o'zaro uyushib, 
uzoq muddat davomida urush olib borib mil. av. IV asrning o'rtalariga kelganda 
o'rta Italiyani o'zlariga tobe qiladi, so'ng janubiy Italiya va baicha yunon 
koloniyalarini egallab, O'rta yer dengizi havzasida yagona eng qudratli davlat 
barpo etadilar. Yunonlar asirlar, garovga olingan kishilar, o'qituvchilar sifatida 
Rimga keltirila boshlaydi. Liviy Andronik ham asli yunon bo'lib, Rimga bir 
senatorning quli sifatida keltirilgan va shu senatorning nomini olgan. O'z xo'jasi 
qo'lidan bo'shatilib, ozodlik yuzini ko'rgan Liviy Andronik rimlik zodagonlaming 
bolalariga yunon va lotin tilidan ta'lim bera boshlaydi. U yunon dramaturgiyasi 
namunalarini qayta ishlaydi yoki yunonchadan lotin tiliga tarjima qiladi va 
sayillarda namoyish etadi. Liviy Andronik tomoshalari Rim teatrining keyingi 
taraqqiyoti uchun turtki bo'ladi. 
Yunon madaniyati durdonalariga to'la bo'lmish janubiy Italiya shaharlarining 
istilo qilinishi Rim uchun benishon o'tmadi. 
Rim teatri madaniy hayotning zaruriy qismiga aylangan edi. Tragediya va 
komediyalarda havaskorlar emas, balki professional artistlar ishtirok etganlar. Ular 
aktyorlar (aktyor so'zi lotincha actor «harakat qiluvchi» ma'nosini anglatadi) deb 

---

 
atalgan. Rim aktyori qullikdan qutulgan yoki quldan chiqqan bo'lib, yunon 
aktyoridan past ijtimoiy mavqeda turgan. Buning sababi shunda ediki, Rim teatri 
Dionis marosimi bilan bog'liq yunon teatridan farqli o'laroq, marosimlardan xoli, 
deyarli butunlay dunyoviy muassasa sifatida dunyoga kelgan edi. Yunonistonda 
aktyorlik kasbiga mo'tabar kasb tarzida qaralgani holda Rimda tahqirli kasb 
sifatida qaralgan. Shunga qaramay, Rimda xalqning hurmat-e'tiboriga sazovor 
bo'lgan aktyorlar ham yetishib chiqqan. Fojea aktyor Ezo'p va komik aktyor Rossiy 
(mil. av.1 asr) shularning eng peshqadamlari bo'lgan. Ezo'p o'z o'yinining 
ulug'vorligi bilan diqqatga sazovor bo'lganligini e'tirof etadilar. Hikoya 
qilishlaricha, kunlarning birida u podsho Atrey rolini o'ynayotganda rolga shu 
qadar kirishib ketadiki, yoniga kelib qolgan bir qulni hassa bilan urib o'ldirib 
qo'ygan ekan. Rossiy o'z rolini uzoq muddat davomida tayyorlar, har bir imo-
ishora ustida muttasil ishlar ekan. Zamondoshlarining guvohlik berishicha, uning 
o'yini jozibador bo'lgan, harakatlari jo'shqinligi bilan e'tiborni tortgan. Rossiy 
san'atiga atoqli rim notig'i Sitseron yuqori baho bergan. 
Rimda birinchi bor teatr ishini antreprenyorlik, ya'ni, tijoriy maqsadlar asosida 
ma'lum boshchi — xo'jayin tashkilotchiligi asosiga qurish tartibi boshlanadi. 
Aktyorlar antreprenyor boshchiligida shirkat — truppalarga uyushadilar. 
Antreprenyor ma'murlar bilan kelishgan holda shirkat ishini yuritgan va o'zi bosh 
rollarni ijro etgan. Truppada xotin-qizlar bo'lmagan, ayollar rollarini ham erkaklar 
ijro etishgan. 
Mil. av. 55-yili Rimda toshdan ishlangan birinchi teatr binosi quriladi, unga 40 
ming kishi siqqan. 1 asrning oxiriga kelib, yana ikkita teatr binosi quriladi. Rim 
teatrida ham tomoshabinlar o'tiradigan joy yunon teatridagiga o'xshash yarim doira 
shaklida bo'lib, lekin bir necha yarusdan iborat bo'lgan. Orxestra, ya'ni yunon 
teatrida aktyorlar o'ynovchi yarim doira maydon Rim teatrida senatorlar o'tiradigan 
joyga aylantirildi, aktyorlar esa bir-bir yarim metr baland bo'lgan sahnada harakat 
qilgan. Rim teatrida spektakl boshlanishida tepadan pastga tushirib, tugagach, 
tepaga ko'tarib, sahnani berkituvchi pardadan foydalanilgan. 

---

 
Liviy Andronikdan so'ng dramaturgiya sohasida Gney Neviy (taxm. 280—201-
yy.) barakali ijod qilgan. Odatda, bir janrda ijod qilgan yunon dramaturglaridan 
farqli ravishda Neviy ham komediya, ham tragediya sohasida asarlar yaratgan. 
Lekin u komediya sohasida ayniqsa, keng shuhrat qozondi. Rimda Aristofan 
komediyalariga o'xshash siyosiy o'tkir ijtimoiy janrning ildiz otishiga imkon yo'q 
edi. Rim komediyasiga maishiy turmush mavzusiga asoslangan yunon yangi 
komediyasi, xususan Menandr asarlari asos bo'lib xizmat qildi. Yunon 
komediyalarini qayta ishlash asosida tug'ilgan rim komediyasini palliata deb 
ataydilar. Palliatada qahramonlar yunon plashi — palliyda ko'rinar edi. Palliatada 
qahramonlar yunoncha ismlar bilan nomlangan va voqealar ham doimo 
Yunonistonning qayeridadir sodir bo'lar edi. Neviy o'z palliatalarida yunon 
sujetlaridan foydalangan holda rim hayotiga xos muammolarni ham aks ettirishga 
harakat qilgan. 
Rim teatrining ilk davridan bizga tragediya ham, komediya ham yetib 
kelmagan. Saqlanib qolgan adabiy parchalar dramaturgiyaning har ikki — 
komediya va tragediya janrida ham ko'plab badiiy namunalar yaratilganidan 
dalolat beradi. Lekin oddiy xalq komediyani sevib tomosha qilgan. O'sha davr rim 
komediyasining o'ziga xosliklari atoqli rim dramaturgi Plavt asarlarida o'z ifodasini 
topgan.