O
’quv materialini o’quvchilar tomonidan puxta o’zlashtirmaslik
hollari ham
mavjud. Buning sababi shundaki, ularning bilimlari tasavvurlar darajasida
qolgan. Darsda bir mavzu bo’yicha shakllantirilgan tushun-chalar keyinchalik
rivojlantirilmaydi va boshqa tushunchalar bilan bog’lanmaydi. Tushunchalarni
rivojlantirishning
zarur
sharoiti
tizimdir.
Jumladan,
tabiatshunoslik
tushunchalarining hosil bo’lishi muayyan metodik sharoitlarda amalga oshadi.
Tabiatshunoslik
tushunchalari
bevosita
qabul
qilish-kuzatishlarga
asoslanib, o’iganilayotgan narsa yoki hodisa to’g’risida aniq va ravshan tasavvur hosil
qilingan sharoitda to’g’ri bo’lishi mumkin.
Tushunchani birlamchi tarzda hosil bo’lishida obyektlar va ko’rgazmali materialning
har xil turlari Gadvallar, sxemalar, suratlar va hokazolar) katta ahamiyatga egadir.
O’quvchilar
tafakkurini rivqjlantirmasdan, ularni fikrlash ishiga jalb qilmasdan turib
tushunchalarning o’zlashtirilishiga erishish mumkin emas. o’quvchilarning fikrlash
faoliyatini rag’batlantirish uchun o’qituvchi mavzu va darsni boshlab, ular oldiga
muammolar qo’yadi. o’quv materialini bayon qila borib, o’quvchilarni sabab va
oqibatlarni, tabiat hodisalari o’rtasidagi bog’lanishlarni
aniqlashga jalb qilishga
harakat qiladi. Jonajon o’lkaning tabiati mavzusi misol bo’lib xizmat qilishi
mumkin, unda har xil o’simliklar hayotining tuproq, suv, oziq moddalar va boshqa
omillarga bog’liqligi (3- sinf), o’simlik va hayvonlar hayotining tabiiy sharoitlarga
bog’liqligi
(4-sinf)
ko’rsatilgan.
Tabiatshunoslik
tushunchalarining
o’zlashtirilishida predmetlararo (nutqni rivojlantirish, o’qish, matematika, ona
tili, musiqa, ashula, mehnat, rasm olish bilan) aloqa o’rnatish muhim rol o’ynaydi.
Predmetlararo
aloqadan muntazam, uzluksiz foydalanish bolalarni ilgari
olingan bilimlarini hayotda qo’llashga, o’quv faoliyatlarining barcha turlarida
mantiqiy bog’lanish o’rnatishga o’rgatadi. O’quvchilarni faol fikrlashlarini
tarbiyalashda o’qituvchining savollari katta rol o’ynaydi. Tabiatshunoslik darslarida
darslik matnini tiklashda (esga olishda) tahlilni, sintezni, umum-lashtirishni talab
qiluvchi savollar berish kerak. Javobda sintezni, talab qiluvchi, tushunchalarni
kengaytiruvchi savollar alohida ahamiyat kasb etadi.
Bunga quyidagi savollar
misol bo’lishi mumkin: cho’lda yashovchi hayvonlarning qaysi moslanishlari ularga
qmg’oqchilikka va jazirama issiqqa chidashga yordam beradi? Dasht va cho'l
tabiatining o’xshashligi nimada? Nima uchun tundrada katta daraxtlar o’smaydi?
va hokazolar.
Tushunchalarni rivojlantiruvchi savollar majmuasi tabiiy narsalarni
jadvaldagi ularning tasviri bilan taqqoslashni, sxemalar chizishni, doskada ularni rasm
va gerbariylar bilan uzviylashtirishni o’z ichiga oladi. Masalan, 3- sinfda quyidagilar
shunday savollardan bo’lishi mumkin: chigit ekilgandan keyin unda qanday jarayon
boradi? Qish vaqtida daraxt bilan butani bir-biridan qanday ajratish mumkin? Yerda
hamma tomonlarga harakat qilganda ham janubga boradigan joy bormi? (Xarita yoki
globusdan ko’rsating). Tabiatda suv aylanishining sxematik tasvirini bering.
O’quvchilar jadvaldan foydalanib, o’simlik va hayvonlarning tashqi
xususiyatlarini
taqqoslaydilar, ular har xil tabiiy sharoitlarda yashashga qanday
moslanganliklarini
hikoya
qiladi.
Tushuntirish
jarayonida
o’qituvchi
o’quvchilaming o’z ijodiy daftarlariga ko’chirib olishlari uchun doskaga oddiy
sxemalarni chizishi mumkin. o’quvchilarga uyda sxemalar chizishni taklif qilish ham
mumkin, kelgusi darsda esa chizilgan sxemalar birgalikda aniqlanadi va
to’ldiriladi.
Shunga o’xshash ishlar o’qituvchi tomonidan oldindan ilib qo’yilgan
jadvallarni to’ldirish bo’yicha ham o’tkaziladi. Jadvallar taqqoslash va
umumlashtirish uchun sinfda (umumlashtiruvchi darslarda) hamda uyda to’ldirilishi
mumkin. Solishtirma jadvallar sinfdagi amaliy ishlarda tirik tabiat burchagida hamda
maktab o’quv-tajriba maydonchasida tajribalar o’tkazishda qo’llaniladi.
O’qituvchi tushunchalar tarkibini bilib, ularni
tashkil qiluvchi elementlar
bo’yicha o’quvchilar bilimini obyektiv baholashi mumkin. Tushunchalarni
o’zlashtirilishining qadrini bilish o’qituvchiga o’qitishning borishini fahmlashga,
bilimni o’zlash-tirish jarayoniga to’g’ri rahbarlik qilishga yordam beradi.
Tushunchalarni ajratib o’qituvchi tegishli metodik uslublarni tanlaydi va qo’llaydi
(savollarni takrorlash tizimini puxta tuzadi, eng samarali ko’rgazmali qurollarni
aniqlaydi).
Tabiiy material bilan ish olib borilganda taqqoslashga, tafakkurning
rivojlanuvchi mantiqiga alohida ahamiyat beriladi. Bu uslubning muhimligini hisobga
olib, uni kengroq qarab chiqishga to’g’ri keladi.
Do'stlaringiz bilan baham: 
