Mavzu: tabiatshunoslikni o’qitish metodikasi pedagogik fan sifatida

Tasavvur 
sezgi organlar faoliyatining, xotiraning yoki tasavvur qilishning 
mahsulidir. 
Tushuncha 
tafakkur mahsuloti hisoblanadi. Tushunchalar qabul 
qilinadigan va tasavvur etiladigan narsalar ustida fikr yuritish natijasida vujudga 
keladi. Masalan, qushni tasavvur qilish uchun unga qarash kifoya. O’sha qush 
to’g’risida tushuncha hosil qilish uchun esa aniq bilimlar va ularni 
tizimlashtirish bo’yicha fikrlash kerak bo’ladi. 
Qabul qilish va tasavvurlar ayrim narsalarning qiyofasidir. Tushunchalar esa 
o’zida butun narsalar sinfiga taalluqli umumlashgan mazmunni aks ettiradi. 
Masalan, “barg” tushunchasi daraxt, buta, o’t o’simliklarda o’sadigan hamma 
barglarga taalluqlidir. 
Tasavvurlar tushunchalarning sezgili asosi hisoblanadi, biroq tasavvurlar 
bilan tushunchalar o’rtasida keskin chegara yo’q. Tasavvurlar narsalarning muhim 
xususiyatlarini tobora ko’proq aks ettirib borishi bilan umumlashadi hamda 

---

tushunchalarga aylanadi. Ayni vaqtda tushuncha o’z-o’zidan vujudga kelmaydi. U 
yoki bu narsa yoxud tabiat obyektlari to’g’risida tasavvurlarning bo’lishi ular 
to’g’risidagi tushunchadan dalolat bermaydi. Tu-shuncha ko’pgina ayrim 
hodisalarning muhim belgilarini umum-lashishi sifatida hosil bo’ladi. 
1-2- sinflarda o’quvchilar “Atrofimizdagi olam” fanidan umumiy 
tabiatshunoslik tushunchalarini oladilar. Kelgusi sinflarda ular tajribalar o’tkazish, 
kuzatishlar, ekskursiyalar, amaliy ishlar vaqtida tabiat to’g’risida aniq tushunchalarga 
ega bo’ladilar. 
Umumiy tushunchalarni shakllantirishda o’qituvchi: 
1) obyektlarni maqsadga yo’nalgan holda qabul qilib olinishini tashkil etishi; 
2) tabiat jismlari va hodisalari to’g’risidagi har bir yangi tu-shunchani tahlil 
qilishi va barcha narsalarda, ilgari o’zlash-tirilganlarda takrorlanadigan muhim 
belgilarni ajratishi; 
3) ikkinchi darajali, uncha muhim bo’lmagan barcha belgilarni 
mavhumlashtirish, buning uchun uncha muhim bo’lmagan turlanadigan 
belgili, lekin muhim belgilarini saqlagan (masalan, lola va binafsha, boychechak 
va lola) narsalardan foydalanishi lozim. 
Tabiatshunoslik 
tushunchalarini 
shakllantirishda 
har 
xil 
fikrlash 
operatsiyalaridan, 
ya'ni 
tahlil, 
sintez, 
taqqoslash, 
mavhum-lashtirish, 
konkretlashtirish, umumiylashtirish kabilardan foyda-lanishga alohida ahamiyat 
berish kerak. 
Tabiatshunoslik 
kursida 
tushunchalar 
umumiylashtirish 
va 
mavhumlashtirishning darajasi bo’yicha har xildir. Ularning asosiy ta'riflari: 
1) mazmuni; 
2) hajmi; 
3) shu tushunchaning boshqa tushunchalar bilan bog’lanishi va munosabatidir. 
Mazmun tushunchalarning 
eng muhim belgilari 
bilan xarakterlanadi. 
Tabiatning eng muhim belgilarini ajratish uchun “belgi” va “eng muhim belgi”ni 
farqlash kerak. N.I.Kondakov: “Belgi-bu barcha narsa yoki hodisalarning 
ko’rsatkichi, tomonidir, ularga qarab narsa va hodisalarni tanlab olish, aniqlash yoki 
ta'riflash mumkin”, - deb belgilaydi, “eng muhim belgi - bu shunday belgiki, unda 
narsaning tub tabiati ifodalanadi, shu bilan boshqa tur va guruhdagi narsalardan 
farqlanadi... Agar bu belgi mustasno qilinsa, bunda tushuncha parchalanadi, mavjud 
bo’lmay qoladi”.