Mavzu: ozon qatlamida sodir bo’layotgan o’zgarishlarni geoekologik oqibatlari

Sovutgichlar ozon qatlamiga xavf tug’diradi.
O’tgan asrning 30- yillarida 
sovutgich uskunalari notoksik, alangalanmaydigan, arzon gazsimon kimyoviy 
birikmalar sinfiga kiruvchi xlorftoruglerodlar yoki freonlar sovuqlik tashuvchilari 
sifatida va maishiy sovutgichlar, savdo sovitish uskunlari, transport vositalari 
uchun (refrejerator) termoushlagich sifatida, havoni sovutish uchun muqim va 
ko’chma uskunalar, issiqlik nasoslari bilan suvni isitish uskunalarini tayyorlashda 
foydalanilgan. Ular nafaqat yong’in uchun xavfsiz balki, inert ya’ni boshqa xil 
moddalar bilan reaksiyaga kirishmaydigan bo’lib chiqdi. XFU qaynaydi ya’ni, 
xona haroratida suyuq holatdan gazsimon holatga o’tadi hajmining ortishi hisobiga 
harorati pasayadi va sovutish sanoatida foydalanadigan ajoyib sovutgichni keltirib 
chiqaradi, shuningdek, turli sovutish uskunalari uchun issiqlik izolyatsiyalarini 
tayyorlashda foydalaniladi.
Lekin qulay deb hisoblangan freonlarning bitta katta kamchiligi aniqlandi: ular 
stratosferaga yetib borib, ozon bilan reaksiyaga kirishadi va uni yemiradi, natijada 
ozon qatlami siyraklashadi. 
Monreal Protokoli qabul qilingandan keyin qatnashuvchi mamlakatlar 
sovutgichlar ishlab chiqarishda ozon zararli freonlardan voz kechish yo’lini 
tanladilar. Masalan, rivojlangan mamlakatlar elektr energiyani tejaydigan 
sovutgichlarni ishlab chiqarishni yo’lga qo’ydi. Bu sovutgichlarga qo’llanilayotgan 
tabiiy xladagentning ozon yemiruvchi kuchi va global isish potensialining nol 
darajasini saqlashga kafolat beradi. 
Aerozollar guruhi.
Suyuqlikning mayday tomchilarini muallaq holatda o’z 
ichiga olgan gazsimon moddalar 
aerozollar
deb ataladi. Aerozollar anchadan beri 
hayotimizda turli vazifalarni bajarib keladilar. Ular dezodorant, soch loki,
hasharotlarni haydaydigan kabi gigiyenik va kosmetik vositalar, propellentlar 
sifatida ishlab chiqarishda ishlatildi. Ularning tarkibida ham OYEMlar mavjud, 
shu sababli ular ozon qatlami uchun zararli hisoblanadi. 

---

47 
6-rasm 

---

48 
Aerozolli qadoqlangan OYEM ya’ni, aynan XFU mahsulotlarini ishlab 
chiqarilishida, 
propollentlar 
(purkagich), 
erituvchilar, 
faol 
komponent 
ko’pirtiruvchilari, qo’shimchalar, faol komponentlarning yonuvchanligini 
pasaytiruvchi qo’shimcha sifatida ayrim hollarda esa, faol komponent sifatida 
(masalan, sovutish uchun yoki shovqin effektini yaratish uchun) hamda changni 
puflash uchun faol masalliq sifatida tadbiq etilishini joriy etishdi. 
Propollentning asosiy sifati uning tez bug’lanish va faol komponentlarni 
samarali tarqatish mohiyati hisoblanadi. Siqilgan gaz propollent singari 
foydalanishning chegarasiga ega, ya’ni aerozolli qadoqlangan konteynerdagi gaz 
bosimi foydalanish tufayli pasayadi. Ushbu muammo suyultirilgan gazlar uchun 
xos emas va sanoatda XFU kengroq foydalanadigan propollentlardir. XFU shuning 
uchun ishlatilganki, ya’ni, ular alangalanmaydigan, portlamaydigan va noksik 
hamda yaxshigina erituvchi hisoblangan. Aerozol idishlarda lik, dezodorant, soqol 
oladigan krem, atir, insektitsid, oyna tozalagich, bo’yoq, farmatsevtik va veterinary 
vositalar, yog’lash uchun ishlatiladigan moylar va hokazo ishlab chiqarilgan. 
Ko’ksov va yurak faoliyatidagi yetishmovchilik davolash uchun tozalangan 
ingalyatorda ham XFU ishlatilmoqda, chunki buning muqobili hozircha yo’q. 
XFU ba’zi aerozollarda faol komponent sifatida ishlatilgan. Ular o’z 
holicha, masalan, anestizatsiyalovchi modda sifatida ko’pincha sportda 
foydalanilgan. XFUning muzlatuvchi sifatlarga ko’ra ular ta’mirga muhtoj 
quvurlarni muzlatishda va elektron texnika tuzatishda qo’llanilgan. Tez va izsiz 
parlanishi tufayli fotosurat, disk, kinoplyonkalardagi changni yo’qotish uchun 
XFUdan foydalanildi. Nihoyat signal uskunalarda XFUning mayda teshiklar orqali 
faol drosellashtirish hususiyati tovush chiqaruvchi sifatida qo’llanildi. 
Insektitsidlar, rodentitsidlar, fungitsidlar, girbitsidlar galogenlangan (xlorli 
va boshqa galogenlar) uglevodorodlar asosida ishlab chiqariladigan mahsulotlar 
hisoblanadi. Ular aerozolli qadoqlarda ishlab chiqarilib, tarkibida propellent 
sifatida OYEM dan foydalangan. 

---

49 
7-rasm

---

50 
Ko’p hollarda qo’llanayotgan vositalarni boshqa vositalar bilan almashtirish 
mumkin, masalan, suyuq (sharikli) va qattiq, shuningdek, kukunsimon 
dezodorantlardan foydalanish mumkin.