Mavzu: ozon qatlamida sodir bo’layotgan o’zgarishlarni geoekologik oqibatlari

OYEM – ozon yemiruvchi moddalar.
ozonni yemiruvchi moddalarga 
tarkibida xlor, ftor, brom, uglerod
 
va vodorod kabi ozonni yemiruvchi moddalar 
bo’lgan uglevodlar sinfiga taaluqli kimyoviy birikmalar kiradi. Bu 
terminologiyalarning ma’nosini tushunib olish lozim. 
Bromli metal (metilbromid)
Tarkibida brom bor bo’lgan metan hosilasidir. 
U qishloq ho’jaligida tuproqda va qishloq ho’jaligi mahsulotlarida (yorma, 
sabzavot, meva) uchraydigan zararli hasharotlarini qiruvchi vosita sifatida 
ishlatiladi
.
Galonlar
tarkibida uglerod va galogenlar (ftor, brom, ba’zilarda xlor 
mavjud) bo’lgan kimyoviy birikmalardir. Ular o’t o’chirish vositalarida ishlatiladi.
 
Tetraxloruglerodlar (TXU)
suyuq moddalar bo’lib, ular laboratoriyalarda 
va sanoat ishlab chiqarishida erituvchi sifatida ishlatiladi. 
XFU xladagent sifatida hamda aerozollar, dezodrantlar, insektitsidlar va 
boshqa mahsulotlarda ishlatiladigan, tarkibida xlor-ftor-uglerod mavjud bo’lgan 
birikmalardir. 
XFU shuningdek global istesnoga tushadigan laboratoriya va tahliliy 
maqsadlarda va tamaki bargiga sanoat maqsadida ishlov berish uchun ham 
qo’llaniladi. 
Ushbu moddalar ichida gallonlar ozon qatlamiga eng katta zarar yetkazadi. U katta 
miqdorda o’nlab, yuzlab yillar davomida atmosferada saqlanib qolishi va ozonni 
yemirib borishi mumkin.
 

---

42 
 
5-rasm 

---

43 
Ozon qatlamining asosiy ―dushmanlari‖ hisoblangan XFU shu qatlamga qisman 
yetib boradi va Yer yuzasiga qulay ob-havo sharoitlarida yomg’ir bilan birga 
qaytib tushadi. Kosmik raketalar esa ozon qatlamini to’la teshib o’tadi. Bu jarayon 
natijasida sayyoramiz yuzasidan 20-50 km balandlikdagi bevosita ―fojiali joy‖ga 
o’nlab va yuzlab tonna ozonni yemiruvchi kimyoviy moddalar yetkazib beriladi. 
Ayniqsa, qattiq yoqilg’ida ishlaydigan raketalar tezlatgichlari juda ham 
zararlidir. Qattiq yoqilg’I tarkibida ozonni yemiruvchi xlor va azot birikmalari 
ko’p miqdorda mavjud. Masalan, Amerikaning ―Speys-shatl‖ (Kosmik kema) deb 
nomlangan tipik qattiq yoqilg’ida ishlaydigan raketa tizimi faqatgina bir parvozi 
davomida 10 ming tonnagacha ozonni yemiradi. Yer atmosferasida esa ozon 
miqdori faqatgina 3 milliard tonnadir. 
Amerikaning ―Delta‖ va ―Titan-P‖ raketalari hamda ishlab chiqish 
bosqichida bo’lgan ―Arian-U‖ fransuz raketasi ozon yemiruvchi kosmik 
―ajdaholar‖ qatoriga kiradi. Ularga nisbatan Rossiyaning ―Vertikal‖. ―Proton‖, 
―Soyuz‖ kabi raketa tizimlari ozonga 3-4 baravar kam zarar ko’rsatadi.Bular ichida 
―Energiya‖ raketa elituvchi tizimi katta ustunlikka ega. Birinchi bosqich bloklarida 
―Energiya‖ baklariga kislorod va uglevodorodli yonilg’I, ikkinchi bosqich 
bloklariga kislorod va vodorod quyiladi. Hisoblash natijalari shuni ko’rsatadiki, 
yongan mahsulotlarning atmosferaga chiqish 1500 tonnadan ortiq ozon 
yo’qolishiga olib keladi. Buning ustiga rossiyaliklarning yangi kosmik tizimida 
drossel usuli (ozon qatlamida dvigatel tortishish kuchini vaqtincha kamaytirish 
usuli) qo’llanilgan. Hozircha ―Energiya‖ tizimi ekologik ―rekordchi‖ hisoblanadi. 
Tog’larda dam olish ishqibozlariga ilgaridan imkon boricha ehtiyotkorlik 
tavsiya qilinadi, chunki ayrim