Mavzu: ozon qatlamida sodir bo’layotgan o’zgarishlarni geoekologik oqibatlari

O’t o’chirgichlar.
O’t o’chirgichlar o’z vazifasini bajarishi uchun zarur bo’lgan 
asosiy modda bo’lib, gaz buluti (gazsimon parda) xizmat qiladi. Bu moddalar 
yong’inni kuchaytiruvchi havo kislorodini alangadan ajratuvchi gaz buluti 
(gazsimon parda)ni tashkil qiladi. Gulxan kislorodsiz tez pasayadi va o’chadi. 
Kimyodan ma’lumki, yong’in bu ayrim moddalarning kislorod bilan birikib harorat 
ko’tarilishining kuzatilishidir. Kislorodni yo’qotib yoki yonayotgan buyumni 
undan ajratib, ko’zlangan maqsadga erishamiz, ya’ni alangani bartaraf etamiz. 
Yaqin vaqtlargacha o’t o’chirgichlarda suv o’rniga yonayotgan buyumlarning
haroratini 
pasaytirish yo’li bilan alangani o’chirish uchun OYEM lar 
(gallonlar)dan ham foydalanilgan. Ushbu gallonlar sanoat, tijorat uskunalari, 
kompyuter xonalari, harbiy texnikalar, yo’lovchi va harbiy samolyotlar hamda 
texnikalar, muzeylar va badiiy galereyalar, hujjatlar va arxivlarni olovdan 
himoyalashda 
qo’llanilgan. 
Chunki 
ular 
ikkilamchi 
zararni 
keltirib 
chiqarmaydigan, havo bilan alangaga havfli aralashmalar portlashining oldini 
oladigan va bartaraf etadigan, inson uchun notoksik moddalar hisoblangan. 
Ammo aynan galonlar ozon qatlamini yemiruvchi eng havfli modda 
hisoblanadi. Hozirgi vaqtda galon o’rnini bosuvchilari topilgan: uglekislotali, 
kukunli, boshqa xil turdagi o’t o’chirgichlardan foydalanish mumkin. Shu bilan 
birga istisno tariqasida galonlar harbiy texnikada samolyotlarda qo’llaniladi. 
Ko’pik materiallari ishlab chiqarish.
Tabiiy gaz bilan to’ldirilgan 
izolyatsion qalqonlar, panellar va quvurlar qoplamalari, forpolimerlar (ko’pikli 
materiallar), ilgaridan keng miqyosda qo’llanilgan. Texnika rivojlanishi natijasida 
tabiiy kelib chiqqan materiallar iste’molchilarning o’sib borayotgan talablarini 
qondira olmay qolgan bo’lib, sun’iy gaz to’ldirilgan materiallar – penoplastlarni 
tadqiq qilish va ishlab chiqishni sezilarli darajada rag’batlantirildi. 
Ko’pikli material gazni yoki uchuvchi suyuqlikni suyuq oligomer yoki 
polimerga kiritish yo’li bilan olinadi. Ko’pikli materiallar strukturasining 

---

51 
shakllanishi polimerizatsiyada polimer tizimlarni ko’piklashtirish yo’li bilan 
amalga oshiriladi. Katakcha yaratish uchun foydalanadigan ko’piklantiruvchi 
agent, g’ovak hosil qiluvchi deb ataladi. Ayrim ko’pikli materiallar kataklari berk 
va g’ovak hosil qiluvchilar ularni ichida saqlanib qoladi (berk katakchali 
penoplastlar), boshqalarida g’ovaklar ochiq va g’ovak hosil qiluvchilar ulardan 
uchib chiqadilar (ochiq g’ovakli penoplatlar yoki poroplastlar). 
G’ovak hosil qiluvchilarga asosiy talablar shundan iboratki, ular polimerlar 
bilan reaktsiyaga kirishmasligi, suyuqlikda kerakli darajada erishi, ammo qattiq 
polimerda erimasligi, tegishli qaynash va bug’ bosimi nuqtasiga ega bo’lishi 
hamda yuqori molekulyar vazni va sig’imiga qaramasdan yonmaydigan va 
notoksik bo’lishi, issiqlik uzatishning past koefitsentiga ega bo’lishi kerak. 
Ko’piklantiruvchilar orasida XFU 11, XFU 12, XFU 113, XFU 114 kabi 
yuqorida keltirilgan sanoat talablariga javob beradigan OYEMlar keng ko’lamda 
foydalanishiga erishildi. 
Bugungi kunda ko’pik materiallari to’rt asosiykimyoviy turlarga farqlanadi: 
ko’pikpoliopefinlar, ko’pikpolistirollar, ko’pikpoliuritanlar, ko’pikfenoplastlar. 
Ko’pik materiallari turli sanoat, qurilish industriyasi va maishiy sohada: 
mebel ishlab chiqarilishida yostiqchalar, matraslar va tagliklar tayyorlashda; turli 
jihozlar ishlab chiqarilishida uskunalar izolyatsiyasida, qurilishda devorlar, tomlar 
va binolarni izolyatsiyalashda, qurilish uchun sendvich-panellar va plitalar ishlab 
chiqarilishida, sovutgich va refrejiratorli transportlar ishlab chiqarishida issiqlik 
ushlagich sifatida, oziq-ovqat podnoslari va koneynerlar ishlab chiqarilishida, 
tuxumlar uchun qadoqlar tayyorlashda, alyuminiy folgasidan foydalanilgan turli 
maqsadlarga yo’naltirilgan qadoqlarni tayyorlashda, kimyo sanoatida sig’imlarning 
izolyatsiyasida, individual qutqaruv vositalarini ishlab chiqarishda tadbiq etiladi.