35
lozimligini aniq tushunardilar. Bunday nuqtai nazar kamida ikkita sohada namoyon
bo’ldi. Birinchidan, so’nggi protokolga kamida to’rt yilda bir marta mavjud
bo’lgan eng yaxshi ilmiy, ekologik texnik va iqtisodiy axborot sharhini nashr qilish
lozimligini bildiruvchi qoida kiritilgan edi.
Ushbu maqsadda Protokol tomonlari 1989- yilda shunday sohalarda, ularga
qarorlar qabul qilishda ko’maklashuvchi ekspertlar guruhlarini rasman ta’sis
etishlari lozim edi. Baholash bo’yicha guruhlar Protokol muvoffaqiyatiga
yetarlicha xissa qo’shdilar. Ular tarkibiga rivojlangan hamda rivojlanayotgan
mamlakatlarning hukumatlari, sanoat korxonalar va fuqarolik
jamiyatining yuqori
malakali mutaxassislari ham kiradi; ushbu ko’ngillilar ozonni himoya qilish
maqsadiga erishish uchun o’zlarining vaqtlarini ajratadilar hamda tajribalarini
safarbar etadilar. Ularning tomonlarga ko’rsatayotgan yordamlari vaqt o’tishi bilan
kengayib bordi va rivojlandi, hozirgi vaqtda texnik sharh hamda iqtisodiy baholash
guruhi har yili tomonlar beradigan ko’p sonli texnik savollarga javoblar aks etgan
keng qamrovli yillik xulosalarini taqdim etadi.
Guruhlar ishlari doimo o’zining katta obro’si bilan ajralib turadi va bu
qarorlarni qabul qilishda Protokol Tomonlariga imkon qadar eng yaxshi
ma’lumotlar taqdim etilishini ta’minlashda bebaho ahamiyat kasb etadi. Dastlabki
Protokol mualliflarining eng yangi ilmiy kashfiyotlarga amal qilish zaruriyatini
anglaganliklariga yana bir dalilni oddiy qaror bilan
avval kelishilgan ozon
yemiruvchi moddalarga nisbatan nazorat choralari qabul qilinishini tezlashtirish va
qat’iyligini oshirish imkonini beruvchi ―tuzatma‖ deb ataluvchi qoidada ko’rish
mumkin. Ushbu muhim qoida Tomonlar uchun milliy miqyosda nazorat chora-
tadbirlaridagi bunday o’zgarishlar ratifikatsiyalanishini kutish zaruriyatini bartaraf
qiladi (bu ko’pincha – ko’p yillik jarayon) hamda ularga yangi va paydo
bo’layotgan ilmiy kashfiyotlarga muvofiq tezkor harakat qilish imkonini beradi.
Garchi bunday qoida Protokol ishlab chiqilishida muhim hisoblangan bo’lsa-da,
ozon muammolarini ilmiy tushunishning rivojlanishiga javobda amalda qay
darajada undan foydalanishini Tomonlarning ko’pchiligi xatto faraz ham qilib
ko’rmaganlar.
36
O’tmishda nazar tashlash imkoniyatidan foydalangan holda, 1987- yilda
Protokol imzolangan keyingi barcha yillarda
dunyo hamjamiyati tomonidan, bir
necha muhim sohalarda mazkur muammoga yetarlicha baho berilmaganligini
kuzatish mumkin. Birinchidan, ozon qatlamini himoya qilish uchun bajarilishi
lozim bo’lgan qisqartirish hajmlariga yetarlicha baho berilmadi.
Darhaqiqat, garchi ba’zi birovlar ehtimol, ozon qatlamini himoya qilish
uchun dastlabki Monreal protokolining qoidalar yetarlicha bo’ladi, deb hisoblagan
bo’lsalar-da, jadval keyingi katta chora-tadbirlarsiz,
olam atrof-muhiti shubhasiz,
jiddiy tahdid ostida qolishi mumkinligini aniq ko’rsatmoqda.
Ikkinchidan, sanoatning o’zgarishlarga va ozonni yemirmaydigan
moddalarga moslashish qobiliyati ham yetarlicha baholanmagan edi. Buni ehtimol,
hammasidan eng yaxshisi Protokol doirasida, o’t o’chirishda qo’llaniladigan
galonlarga dastlabki va so’nggisi orasidagi farqqa yondashishga nazar tashlagan
holda misol keltirish mumkin.
1987- yilda galonlar shunchalar zarur deb hisoblanar ediki, Tomonlar
ularning ishlab chiqarilishi va iste’molini avvalgi darajada muzlatib qo’yishga
kelisha oldilar, xolos. Biroq, oradan atigi 5 yil o’tgach, 1992- yilda Tomonlar
1994- yilga kelib rivojlangan mamlakatlarda galonlardan to’liq voz kechishga rozi
bo’ldilar.
Garchi, galonlar Tomonlarning va sanoatning ozon yemiruvchi moddalardan
bosqichma-bosqich voz kechilishi tufayli yuzaga kelayotgan muammolarga
qanday
javob berganligi bilan moslashuvchanlikning yaqqol namunasini ko’rsatayotgan
bo’lsada, deyarli barcha sohalarda Tomonlarning shunga o’xshash harakatlarini va
sanoat tomonidan kiritilayotgan yangiliklarni ko’rish mumkin, shu bilan birga,
sanoatning ilmiy jihatdan aniqlangan ehtiyoji va novatorlik chora-tadbirlarining
uyg’unligi Tomonlarga qo’shimcha kimyoviy moddalarni nazorat qilish, mavjud
kimyoviy moddalarga nisbatan nazorat choralarini mustahkamlash borasida keng
choralar qabul qilish imkonini berdi.
Protokolning olg’a siljishi uchun hukumatlar, nodavlat tashkilotlarining va
ilmiy dunyoning ko’pgina vakillari bir yoqadan bosh chiqarib ishladilar, biroq, bu
37
jarayonda muzokaralarni olib borish hamda ishontira bilish san’ati
ham muhim
ahamiyat kasb etdi.
Xususan, bu yo’nalishda YUNEPning o’sha davrda Ijrochi-direktori
Mustafo Tolbaning xizmati bebaho bo’ldi. U ozon fani sohasidagi ekspert sifatida
chuqur bilimga, ozon muammosi bilan bog’liq bo’lgan doiradagilar manfaatlarini
tushunish hususiyatiga ega bo’la turib, ularni ―Ijrochi-direktor do’stlari‖ deb atadi.
Muhim delegatlar guruhi doirasida norasmiy maslahat yig’ilishlarini o’tkazish
imkonini bergan munosabatlar tarmog’ini ham shakllantirishga erishdi. O’z
ishining ustalari sifatida qatnashgan ushbu guruh a’zolari ixtiyorlaridan bo’lgan
ilmiy dalillarni ko’rib chiqdilar hamda o’zlarining moslashuvchanlik chegaralarini
aniqlay oldilar, bu esa o’z navbatida Tomonlarga muzokaralar asosida murosaga
erishish imkonini berishda hal qiluvchi ahamiyatga ega bo’ldi. Tomonlar va
nodavlat tashkilotlari vakillari ishtirokidagi cheklangan tarkibli guruhlar ham
shuningdek, poytaxtlardagi o’z hamkasblari va rahbarlarining manfaatlar
umumiyligi tuyg’usi hosil bo’lishi va guruh e’tiborini umumiy maqsadlarda
to’plash imkonini bergan ushbu masala bo’yicha ishontirish va ko’ndirish
ustida
birgalikda ishladilar.
Barcha qarorlar qabul qilish asosidagi mazkur jarayon o’zini Protokolni amalga
oshirish ishini olg’a siljitishning zaruriy va samarali mexanizmni sifatida
ko’rsatgan bo’lsa-da, shunday vaziyatlar ham bo’lganki – masalan, Protokolga
o’zgarishlar kiritish o’ta zarur bo’lganda ko’p tomonlama jamg’armaning tashkil
etilishini misol qilib keltirish mumkin.
Do'stlaringiz bilan baham: 
