Мавзу: Aqli zaif bolalarning muloqat xususiyatlari Бажарди: Tajibayeva Dilafruz

3.2. Aqli zaif bolalarni muloqotga kirishishga o’gatish. 
Bolalar bog‗chasining tarbiyachilari hal qilishi lozim bo‘lgan eng muhim
vazifalalardan biri maktabgacha yoshdagi aqli zaif bolalarda ravon nutqni
tarkib toptirishdir.
 
Maktabgacha yoshdagi bolalarning nutqiy munosabatda bo‘lishi
ikki shaklda amalga oshiriladi: dialog-so‗zlashish, ya‘ni javob almashish 
(savollarga javob berish) va monolog — hikoya, ya‘ni tinglovchilarga ma‘lum
darajada kengroq ma‘lumot berish.
 
Dasturning muloqotga kirishishga o‗rgatish 
sohasidagi talabi asosan bolalarni savol-javob, qisqa ma‘lumotlar berish, 
kengaytirib gapirib berish, ya‘ni so‗zlashuv (dialog) va monolog tili kabi
og‗zaki nutqning har xil kerakli shakllaridan foydalanishga o‗rgatishdir.

Hozirgi paytda aqli zaif bolalarga muloqotga kirishish vazifasi kichik 

guruhdan boshlab qo‗yilmoqda. Dastur defektologlar oldiga bolalarni har xil 
shakldagi, nutqiy munosabatga: kattalar va bolalar muloqoti va ular bilan
muloqotga kirishish vazifasini qo‗yadi.O‗rta guruhda bolalarni butun guruh 
uchun berilgan savollarga bitta- bittadan javob berishga, jamoa bo‘lib
so‗zlashishga, muloqot jarayonida qatnashishga, o‗rtoqlarining javobini qunt
bilan tinglash va o‗zi ham savol berishga o‗rgatiladi.
 
Bolalar savollarga qisqa
va kengroq javob berishga, shoshilmay atrofdagilarga tushunarli qilib,
keragicha baland ovoz bilan o‗z fikrini bayon etishga o‗rgatiladi. Bolalarda
bir-birining javobini e‘tibor bilan tinglash, o ‗zaro to ‗ldirish va tuzatish kabi 
qobiliyatlar tarbiyalanadi.

Shunday qilib, maktabgacha yosh davrida bolalar

atrofdagilar bilan munosabatda bo‗lishni o‗rganadilar. Ular kichik guruhdagi 
yakka-yakka so‗zlashishdan tashkiliy jamoa muomalaga bir so‗zli va umumiy
javoblardan atrofdagilaiga tushunarli bo‗lgan qisqa va yoyiq shaklda mazmunli 
javob berishga o‗tadilar.Ushbu vazifalarni hal etishda boladan mantiqiy
tafakkurlash jarayonlari — analiz, sintez, umumlashtirish, taqqoslashning
yetarlicha yuqori darajada bo‗lishini talab qiladi.
 
Aqli zaif bolalar uchun aqliy
yetishmovchilik xarakterlidir, atrof- muhitdagi narsalar va voqealar o‗rtasidagi 
aloqa va bog‗liqlikni belgilay olmaslikka analiz va sintez qilishga qobiliyat
yo‗qligida ifodalanadi. Aqli zaif bolaning tafakkuri yaqqol-obrazli situatsion 

---

xarakterda bo‗ladi va o‗ziga xos xususiyatlarga ega. Aqli zaif bolalarni 
muloqotga o‗rgatishga bir tomondan, ularning nutqini rivojlanish
xususiyatlariga va qiyinchiliklarni hisobga olishga, ikkinchi tomondan
bolalarning mavjud imkoniyatlarini nazarda tutish muhimdir. Maxsus bolalar 
bog‗chasi tarbiyalanuvchilari tarkibi turlichadir, shu sababli har bir bolaning
mavjud imkoniyatlari va qiyinchiliklari ham o‗ziga xosdir.
 
Pedagog aqli zaif 
bola nutqiga ta ‘sir ko‗rsatishning xilma-xil yo‗llaridan foydalanadi Maktabgacha 
yoshdagi aqli zaif bolalar o‗yin vaqtlarida,kun tartibidagi vazifalarni hal qilish
jarayonida , o‘yinchoqlarni ko‘rish jarayonida muloqotga kirishishga harakat
qiladilar . Pedagog bola, tezda tushunib yetadigan va tez ma‘qullaydigan
so‗zlashish mavzusini oldindan tayyorlab qo‗yishi kеrаk («Bu mashinani senga 
kim olib berdi?», «Sening qanday o‗yinchoqlaring bor?» va hokazo). Katta guruh 
bolalariga o‗z oilasi, uydagi o‗yinlari, sevgan kitoblari va hokazolarni esga 
olishni taklif etish mumkin. Kun mobaynida pedagog har bir bola bilan yakka-
уакка muloqotga kirishishga ahamiyat berishi zarur, buning uchun bolalarning 
bog‗chaga kelish, yuvinish, kiyinish, sayr qilish vaqtlaridan foydalanish mumkin.
Bolalar bilan ovqatlanish vaqtida ham gaplashish mumkin. Pedagog bolalarga
umumiy savollar bilan murojaat qiladi: Ovqat mazalimi? Sovib qolmayaptimi? 
Bu ovqatning nomi nima? va hokazo. Pedagog ularni ovqat vaqtida sekin,
tartibli so‗zlashishga o‗rgatadi, og‗zida ovqat bilan hech qachon
so‗zlamaslikni uqtiradi.
 
Maxsus tashkil etilgan rejali muloqotga kirishish
jarayonlari yakka-yakka va kollektiv bo‗lishi mumkin. Suratlarni, bolalar 
chizgan rasmlarni birgalikda ko‗rish aloqa vositasi nutqni o‗stirish usullaridan 
biridir.
 
Maktabgacha yoshdagi aqli zaif bolalarni muloqotga kirshishida
«Oila», «Bog‗cha», «Do‗konda», keyinroq «Maktab» kabi rolli o‗yinlar katta
ahamiyatga ega. Katta guruhlarda katta yoshdagi kishilar bilan muomalada
bo‗lish, jamoat joylarida so‗zlashish odobi qoidalariga amal qilish malakasiga 
ko‗p e‘tibor beriladi. Nutqini o‘z vaqtida to‘g‘ri egallash bolaga atrofdagi
odamlar bilan erkin muloqotda bo‘lish imkonini beradi . Aqli zaif bolalarning
impressiv ya‘ni ichki nutqi , ekspressiv ya‘ni tashqi nutqiga nisbatan ancha

---

orqada qolgan bo‘ladi .