– «Bul máselede biz ushın ne belgili hám ne belgisiz?»
(Karimde 2, Polatta 4 marka bar ekenligi belgili edi. Biraq, olardaǵı
barlıq markalar sanı belgisiz).
– Bul sorawǵa juwap beriw ushın arifmetikalıq ámellerdi
qollanıw kerek, yaǵnıy belgili markalar shamasın qosıw yamasa alıw
kerek boladı. Xosh, sol ámellerdiń qaysı birinen paydalanıw
múmkin? (Qosıw).
– Házir orınlamaqshı bolǵan wazıypa da másele dep ataladı.
Máseleniń shártleri sonday: «Karimde 2, Polatta 4 marka bar edi.
Soraw: Karim hám Polatta barlıǵı qansha marka bar?»
Shınıǵıw sońında oqıtıwshı máselede ne belgili hám ne belgisiz
ekenin túsindiredi. Soń sheshimdi jazıw kórinisinde (2+4=6 marka)
hám juwaptı (6 marka) kórsetedi.
Sol shınıǵıwda qaldıqtı tabıw boyınsha da máseleni ótiw
múmkin. Másele: «Bir túpte 7 bas pamidor ósip atırǵan edi. Sonnan
2 ewin úzip aldı. Túpte qansha pamidor qaldı?» Stolda pamidor (
yamasa basqa ósimlik-alma, almurt, anar, qıyar) modeli boladı.
Oqıtıwshı oqıwshını qasına shaqırıp, 7 pamidordı alıp, bólek ıdısqa
(konvertke) jayǵastırıwın ayttı.
– Túpte 7 pamidor bar ekenin bilemiz. Jáne neni bilemiz?
Sonnan 2 ewin úzip alǵanın bildik.
– Endi, balalar ne islew kerek? Konvertke (ıdısqa) jáne 2
pamidordı ajıratıp alıwımız kerek pe? (pamidordı úzip alǵannan
keyin, demek, onıń sanı kemeygen. Sonıń ushın konvertten (ıdıstan)
2 pamidordı ajıratıp alıwımız kerek boladı.)
– Máseleni qaysı ámelde qollanıw arqalı sheshiwimiz múmkin?
(alıw ámeli 7-2=5. Bul máseleni sheshimi 5 pamidor qalǵan.)
Kórgizbeli qurallardan paydalanıw proсesinde predmetlerdi
qayta-qayta sanawǵa jol qoymaw kerek. Sonda zárúrli arifmetikalıq
ámeldi tańlaw zárúrligi túsinikli boladı. Jáne shınıǵıw dawamında
jaǵdaydı jaratıw kerek, arifmetikalıq ámeldi tańlaw-másele shártlerin
analiz etiw menen pikirlewge tiykarlanıwı kerek. Qosıw, alıw
sanların bir neshe birlikke ajıratıw
yamasa kemeytiw menen
baylanıslı máselelerdi sheshiw proсesinde balalardı másele shártlerin
analiz etiw belgili hám belgisizlerin tuwrı anıqlaw, olar ortasındaǵı
óz ara qatnastı baylanıstırıw, arifmetikalıq ámel tańlawdı
tiykarlawǵa úyretiw kerek. Balalar máseleni sheshiw ushın kerekli
316
arifmetikalıq ámeldi sanalı tárizde tańlawǵa úyreniwi ushın
máseleni tómendegi kórinistegi tekstti de usınıs etiw múmkin.
«Terekke 10 qus qonǵan edi. Olardan dáslep 2 qus, keyin jáne 4 qus
ushıp ketti. Terekten qansha qus ushıp ketti?»
Máseleniń analizi kórgizbeli qurallar járdeminde alıp barılıwı
usınıs etiledi. Oqıtıwshı másele shártlerin bólek-bólek oqıp,
tekstti
súwretler arqalı túsindiredi. «Terekke 10 qus qonǵan edi.
(Súwretlerdi kórsetedi). Dáslep 2 qus ushıp ketti. (Súwretlerden 2
ewin ayırıp, konvertke saladı). Keyin jáne 4 qus ushıp ketti. (Jáne 4
qus súwretin alıp, konvertke saladı.)»
Oqıtıwshı balalarǵa másele shártin tereń túsindirip, ne belgili, ne
belgisiz ekenligin anıqlawǵa hám de qaysı ámel arqalı onı sheshiw
(belgisizdi tabıw) múmkinligin túsindiredi.
Soń balalardıń dıqqatın másele shártine bolǵan 10 sanına
qaratadı.
– Biz máseleni sheshiwde bul sannan paydalandıq pa?
(Yaq, ol artıqsha eken).
Bunday jaǵday balalardı másele shártlerin dıqqat
penen analiz
etip, onı sheshiwde zárúrli ámeldi tańlawǵa májbúr etedi.
Máseleler sheshiwdiń baslawısh klaslarda úyreniletuǵın ol
yamasa bul teoriyalıq materiallardı ózlestiriw proсesindegi kerekli
roldi aytıp ótedi, programmada sonday delinedi: «Natural
sanlar
arifmetikası hám noldi úyreniw maqsetke muwapıq máseleler hám
ámeliy jumıslar sisteması tiykarında dúziledi. Bul degen sóz hár bir
jańa túsinikti qáliplestiriw barqulla bul túsinik áhmiyetin
túsindiriwge járdem beretuǵın, onıń qollanıwın talap etetuǵın ol
yamasa bul máseleni sheshiw menen baylanısadı».
Arifmetikalıq ámellerdiń mazmunın, ámeller arasındaǵı
baylanıstı, ámel komponentleri menen nátiyjeleri arasındaǵı
baylanıslardı ashıp beriwde, hár qıylı shamalar arasındaǵı
baylanıslar menen tanısıwda sáykes ápiwayı máselelerden
paydalanıladı (sheshiliwi ushın bir ámel orınlaw talap etiletuǵın
máseleler ápiwayı máseleler qatarına kiredi).
Ápiwayı máseleler oqıwshılardı matematikalıq múnásibetler
menen tanıstırıwdıń kerekli qurallarınan biri bolıp xızmet etedi.
Ápiwayı máselelerden úlesler, bir qatar geometriyalıq túsinikler hám
algebra elementlerin úyreniwde de paydalanıladı.
317
Ápiwayı máseleler oqıwshılarda quramalı máselelerdi sheshiw
ushın zárúrli bolatuǵın
bilimler, uqıplılıqlar hám kónlikpelerdi
qáliplestiriw ushın tiykar bolıp xızmet etedi. Sheshiliwi ushın bir
neshe ózara baylanıslı ámellerdi orınlaw talap etiletuǵın máseleler
quramalı máseleler delinedi. Ápiwayı máseleler sıyaqlı quramalı
máseleler
de,
bilimlerdi
ózlestiriwge, alınǵan bilimlerdi
bekkemlewge xızmet etedi.
Ápiwayı hám quramalı máseleler balalardıń pikirlew qábiletin
rejelestiriwdiń paydalı quralı bolıp, ádette, óz ishine «jasırın
informaсiyasın» aladı. Bul informaсiyanı izlew másele sheshiwden
analiz hám sintezge erkin muráját etiw, faktlerdi salıstırıw,
ulıwmalastırıw hám t.b. talap etedi. Biliwdiń bul usılların úyretiw
matematika oqıtıwdıń shártli maqsetlerinen biri bolıp esaplanadı.
Do'stlaringiz bilan baham: 
