Маърузалар 1-маъруза фармацевтик биоэтиканинг тарихи ва замонавий ҳолати

Клиник тажриба деганда нима тушунилади?
Беморнинг таваккалини қандай камайтириш, сир тутиш шартларини таъминлаш мумкин? Соғлом кўнгиллиларда генерик препаратлар қандай синовдан ўтказилади?
Илмий тадқиқотларни ўтказиш чоғида суиистеъмол қилиш ҳолатларининг олдини қандай олиш мумкин?
Препаратни қўллаш жараёнида хавфли ножўя таъсирлар ривожланишининг олдини олиш учун янги дори ёки даволаш усулини одамлардан синовдан ўтказиш зарур. Бунинг учун кўп марказли клиник синовлар, айрим ҳолларда эса – миллатлараро тадқиқотлар ўтказилади. Бунда ҳам ахлоқий хусусиятга эга муаммолар юзага келади. Масалан, турли мамлакатларнинг қонун ҳужжатлари ва ижтимоий шарт-шароитлари хусусиятларини эътиборга олган ҳолда рандомизация қилинган тадқиқотларни қандай қилиб тўғри ташкил этиш, шунингдек уларда иштирок этган шахсларнинг ҳуқуқларига риоя этилишини таъминлаш ҳамда мазкур ҳуқуқларни ҳимоя қилиш мумкин? Бу ва бошқа кўплаб ахлоқий, юридик ва ижтимоий муаммолар алоҳида эътибор қаратишни тақозо этади ва бутун дунёда профессионаллар ва жамоатчилик вакиллари томонидан биоэтика, ҳуқуқ, диний анъаналар нуқтаи назаридан муҳокама қилинади. 1992 йилнинг октябрида Оксфордда биринчи Кокран маркази очилди. 1993 йилнинг октябрида биринчи Кокран коллоквиуми ўтказилди, унда 9 мамлакатнинг 73 вакили Кокран ҳамкорлигининг ҳаммуассислари бўлди. Кокран ҳамкорлигининг асосий вазифаси тиббий аралашувлар натижаларининг тизимли шарҳларини яратиш, янгилаб туриш ва тарқатишдан иборат. Мазкур шарҳлар тиббиётнинг турли соҳаларида манфаатдор шахсларга қарорлар қабул қилишда ёрдам беради. Тизимли шарҳлар электрон шаклда «The Cochrane Database of Systematic Reviews» (Тизимли шарҳларнинг Кокран маълумотлар базаси) номи билан мунтазам эълон қилиниб борилади. Бугунги кунда исботловчи тиббиёт номини олган тизимнинг куртаклари XIX асрдаёқ юзага келган ва тиббиётда қадимдан ҳукм сурган эскилик сарқитлари ва хурофий анъаналарга қарши илғор врачларнинг кураши билан боғлиқ бўлган. Унинг асосий принциплари Францияда бундан 150 йил муқаддам шаклланган. ўша даврда амалий тиббиётнинг фан билан алоқаси жуда заиф эди, врачларни эса патофизиологик механизмлар ҳақидаги маълумотлар жуда қизиқтирарди. Агар касаллик сабабини аниқлашга муваффақ бўлинса, даволаш мана шу сабабни бартараф этишдан иборат бўларди. Бундай усуллар инфекцияларга ҳамда ўша даврдаги касалликлар ва ўлимнинг асосий сабабларига қарши муваффақиятли кураш олиб бориш имконини берарди. Мана шу усулнинг қўлланилиши натижасида XX асрда СССРда, АҚШда ва Европа мамлакатларида одамлар умрининг ўртача узунлигини анча оширишга муваффақ бўлинди. Аксарият тадқиқотчилар клиник эпидемиология ва исботловчи тиббиёт атамаларини тенглаштирадилар. «Илмий исботловчи тиббиёт» (ИИТ) атамаси Мак-Кастер университети (Канада) мутахассислари томонидан муомалага киритилган.
Клиник ахборотнинг ишончлилиги ҳақида ҳукм чиқаришни истаган врач учун анатомия, патология, биохимия, фармакология соҳасидаги билимлар қанчалик муҳим бўлса, клиник эпидемиология соҳасидаги билимлар ҳам шунчалик муҳимдир. Клиник эпидемиологияга ҳозирги замон тиббиётининг негизини ташкил этувчи фундаментал фанлардан бири деб қаралади. Илмий исботловчи тиббиёт атамасини қуйидагича таърифлаш мумкин: касалликлар диагностикасида, уларни даволаш ва профилактика қилишда фақат самарадорлиги оқилона уюштирилган объектив қиёсий тадқиқот билан исботланган усуллардан фойдаланиш. ИИТ – реал ҳаракатлар тизими, ўз клиник тажрибасини мажбуран қўлланилиши мумкин бўлган ишончли клиник шарҳларда ифодаланган тажриба билан боғлаш. ИИТ тарқалишига олиб келган асосий сабаблар: 1) нафақат «янги» препаратларнинг, балки узоқ йиллардан бери қўлланилиб келинаётган, аммо методик ёндашувларнинг мураккаблиги туфайли қатъий таҳлилдан ўтказилмаган препаратларнинг ҳам клиник самарадорлигининг ноаниқлиги; 2) олимлар фаолиятини муовфиқлаштириш ҳамда клиник ечимларнинг сифатини яхшилаш зарурлиги, уларнинг асослилиги ва ишончлилиги, иқтисодий самарали даволашни таъминлаш, мазкур масалаларнинг биоэтик жиҳатлари; 3) компьютер ва ахборот технологияларининг пайдо бўлиши ҳамда улардан ИИТ воситаси сифатида фойдаланиш; 4) клиник тафаккурнинг янги парадигмасини шакллантириш, танқидий таҳлил ҳамда фан, клиник амалиётнинг ривожланиши ва жамият тараққиётининг умумий тенденциялари қонуний натижаси сифатида анъанавий ёндашув ва дунёқарашдан янги ёндашув ва дунёқарашга ўтиш. Иқтисодий омил ИИТнинг муҳим таркибий қисми ҳисобланади. Соғлиқни сақлаш харажатларининг ўсиши билан боғлиқ маблағ тақчиллиги шароитларида кўп сонли дори препаратлари орасидан самарадорлиги даражаси энг юқори бўлган ва энг ижобий таъсир кўрсатадиган воситаларни танлаб олиш тақозо этилади. Аммо препаратнинг янгилиги ёки қийматининг катталиги унинг юқори даражада самарадорлигини кафолатламайди. Ҳақиқат принципларига содиқ бўлган профессионал врач тиббий аралашувларнинг самарадорлиги тўғрисидаги илмий исботловчи маълумотларни тавсифий ёки яширин реклама маълумотларидан фарқлай билиши лозим. Самарадорлиги ҳали тасдиқланмаган препаратлар, табиийки, амалиётдан чиқарилиши керак, аммо маълум даволаш усули юзасидан ишончли, илмий исботловчи маълумот бўлса, уни танлаш зарур. Асосланмаган тавсияларни амалга жорий этишга жуда катта маблағлар сафланади, ваҳоланки, бунинг натижасида тавсия энг яхши ҳолда ижобий самара бермаслиги, энг ёмон ҳолда эса – салбий самара бериши мумкин. ўз-ўзидан аёнки, даволашни арзон, аммо яхши самара бермайдиган препаратлардан фойдаланиш орқали арзонлаштиришга ҳаракат қилиш беҳуда иш, аммо нисбатан арзон воситалар худди шундай ёки бундан ҳам яхши самара берадиган ҳолларда қиммат дори препаратларини тайинлаш ҳам нотўғридир. Иккала ҳолат ҳам пировард натижада харажатларнинг ошишига олиб келади. Тиббиёт юксак технологиялар, бинобарин, қимматбаҳо ускуна ва препаратлар қўлланиладиган соҳага айланиб бораётир. Ҳатто иқтисодий ривожланган мамлакатларда ҳам самарадорлиги (беморлар учун) билан қиймати (соғлиқни сақлаш тизими учун)нисбати катта бўлган оқилона тиббий аралашувларни танлаш масалалари кўтарилмоқда. Бу муносабат билан кўп сонли даволаш, профилактика ва диагностика усулларини тадқиқ қилиш натижаларини исботлаш мезонлари ишлаб чиқилди. Ҳозирги замон амалий тиббиёти врачдан касалликлар диагностикаси, самарали даволаш усулини тайинлаш, аралашувнинг ножўя оқибатларини мумкин қадар камайтириш ва бемор учун индивидуал прогноз тузишда фақат энг ишончли ахборотдан фойдаланишни талаб қилмоқда. Мазкур оддий принципни амалга татбиқ этиш учун уни таърифлашнинг ўзи кифоя қилмасди. Маълумотларни тез қидириб топиш имконини берадиган ахборот инқилоби содир бўлиши талаб этиларди. Тиббиёт аралашувларнинг самаралилиги ҳақидаги ишончли маълумотларни етарли ҳажмда тўплаши лозим эди. Ҳозирги замон тиббиётида кенг қўлланиладиган барча тиббий аралашувлар кенг қамровли клиник синовлар жараёнида текширувдан ўтказилди, деб айтиш, албатта, тўғри бўлмайди. Турли маълумотларга кўра, бундай текширувдан аралашувларнинг атиги 30-50% ўтказилган. Аммо пухта текширувдан ўтказилган ахборот ҳажми йилдан-йўлга кўпайиб бормоқда. ИИТ ахлоқий жиҳати аҳамиятининг долзарблиги бир нечта йўналишдан таркиб топади. Биринчи йўналиш: касалликлар таркибида сурункали касалликларнинг кўпайиши шунга олиб келдики, аксарият касалликларнинг давомийлигини врачнинг фаол иш фаолияти вақти билан таққослаш мумкин. Врач аниқ мўлжалларни йўқотмоқда, ўзи тайинлаган даволаш усули беморнинг аҳволини қай даражада яхшилашини аниқ айтишга қийналмоқда. Даволашда врач иккиламчи ахборот манбаларига, кўп сонли беморлар устидан узоқ вақт ўтказилган кузатишларга асосланган илмий мақолаларга қарам бўлиб қолмоқда. Иккинчи сабаб шундаки, дори билан даволаш ва диагностика катта, кўп миллиардли бизнесга айланди. Янги дори-дармон воситаларини ишлаб чиқиш катта харажатли ва хавфли ишга айланиб бораётир. Самарасиз дори ишлаб чиқишга маблағ сарфлаш ҳатто йирик корпорацияни ҳам касодга учратиши мумкин. Шунинг учун ҳам фармацевтика фирмалари препаратлардан мумкин қадар катта фойда олишга ҳаракат қиладилар. Учинчи сабаб: тажовузкор реклама сиёсати амалга оширилмоқда, маркетинг мутахассислари барча янги ишловлардан ва психологик таъсир кўрсатиш усулларидан фойдаланиб, дори препаратларини жозибали қилиб кўрсатишга ҳаракат қилмоқдалар. Пациентларнинг билим даражаси ҳам ошиб бормоқда. Беморларни парвариш қилувчи тиббиёт ходимлари бемор ва унинг оиласи учун ягона ахборот манбаи бўлмай қолди. Журналлар, газеталар, телевидение, Интернет саломатлик ва даволашмасалаларига катта эътибор бермоқда. Шу нарса диққатга сазоворки, беморлар тайинланган даволаш усулини идрок этишлари ва унга розилик беришларига оммавий ахборот воситалари катта таъсир кўрсатмоқда. Бемор ўзи топган ахборотга таяниб врачдан маълум дорини тайинлашни сўраса-ю, врач бундай ахборотни топишга имконият ёки вақт топган бўлмаса – бундан ортиқ хавфли вазиятни тасаввур қилиш ҳам қийин. ИИТ вужудга келишининг тўртинчи сабаби жамиятда инсонпарварлик принципларининг амал қилишини таъминлашга эътиборнинг кучайиши, шахснинг эркинлиги ва ўзига тўқлилига урғу берилиши билан боғлиқ. Даволашга хабардорликка асосланган розилик олиш зарурияти шуни назарда тутадики, врач беморга ахборот таклиф қилади ва унга мазкур ахборотга танқидий баҳо беришга кўмаклашади. Шу билан бирга, ўз устида ишлаш, ўз билими ва малакасини ошириб бориш ҳам врач учун муҳим аҳамият касб этади. Бунда врач янги ахборотни мустақил қидириши, унга танқидий баҳо бериши ва амалга жорий этиши лозим. ИИТ Мак-Мастер университетида вужудга келганлиги бежиз эмас. Мазкур университет 60-йилларнинг охиридаёқ муаммога йўналтирилган таълимни жорий этиш орқали талабаларнинг мустақил ишлашини кучайтириш учун тиббийт факултетида таълимни тўла қайта қуришга журъат этган эди.
Биотиббий тадқиқотлар ўтказишда этика ва ҳуқуқ масалалари ўзаро алоқа қилади. Шунинг учун ҳам уларни биргаликда кўриб чиқиш зарур. Этика нафақат беморнинг барча ҳуқуқлари мажмуига нисбатан амал қилади, балки «этика» тушунчаси «ҳуқуқ» тушунчасидан анча кенг ҳамдир. Агар ҳуқуққа риоя этиш учун маълум қоидаларга риоя этишнинг ўзи кифоя қилса, этика врачдан ҳалоллик ва беғаразликни талаб қилади, бу фазилатларни эса ҳеч қандай қонун билан тартибга солиб бўлмайди. Этика врач зиммасига маълум мажбуриятлар юклайди, беморларга эса мазкур мажбуриятлар юридик таърифиланиши ва қонун билан мустаҳкамланишидан олдин хавфсизлик кафолатларини беради. Халқаро ҳуқуқ умуман инсон ҳуқуқларини, шу жумладан тиббиёт соҳасидаги инсон ҳуқуқларини таъминлаш соҳасида узоқ ва катта йўлни босиб ўтди. Врач – бемор муносабатларининг бир қанча жиҳатлари ҳали ҳуқуқий тартибга солинмаган. Бунда клиник синовлар ўтказишда иштирок этувчи врач фаолиятининг замирида ётувчи юксак ахлоқий принциплар ва маънавий маданият ҳал қилувчи рол ўйнаши лозим.