Маърузалар 1-маъруза фармацевтик биоэтиканинг тарихи ва замонавий ҳолати

МАЪРУЗАЛАР
1-МАЪРУЗА
ФАРМАЦЕВТИК БИОЭТИКАНИНГ ТАРИХИ ВА ЗАМОНАВИЙ ҲОЛАТИ
Фармация - энг қадимги фанлардан бири. Фармацевтикага оид билимларнинг келиб чиқишини неолит даврдан бошланади. Дори воситалари тўғрисидаги биринчи, етарлича батафсил маълумотларни эса милоддан аввалги 1700 йилларда Қадимги Мисрда тузилган Г. Эберс папирусидан олинган.
"Фармация" атамаси юнонча "farmakeia" – “дориларни қўллаш” сўзидан олинган. Бу сўзнинг келиб чиқиши эса тарихнинг янада қадимги даврларига тўғри келади. Қадимги Мисрдаги тиббиёт ҳомийлик қилувчи маъбуд - Том ибодатхонасининг деворидаги суратлардан бирида " far-ma-ki " сўзи учрайди. Бу сақланганлик, умуман ҳиомяланганлик ва айниқса касалликлардан ҳимояланганлик маъносини беради. Шундай қилиб, дори воситаларини ишлаб чиқариш ва сотиш билан боғлиқ бўлган барча ишларга “фарма-“ ёки “фармако-“ илдиз сўзига эга бўлган номлар берила бошланди.
Фармация - бу турли хил дори ва тиббий буюмларни тадқиқ этиш, олиш, таҳлил қилиш, ишлаб чиқариш, бошқариш, сақлаш ва тарқатиш муаммоларини ўрганадиган илмий-амалий фанлар комплексидир.
Ҳозирги кунда фармацевтика фанлари тиббий-биологик фанлар билан битта катта мажмуани ташкил этади ва тиббий билимларнинг ягона интеграциялашган соҳасига киради. Биоорганик кимё, молекуляр биология, генетика, молекуляр фармакология, шунингдек косметология каби амалий фанлар фармация билан боғлиқ.
Авиценна номи билан танилган, энциклопедист-олим, файласуф ва шифокор Абу Али ал-Ҳусайн ибн Абдуллоҳ ибн Ҳассон ибн Али ибн Сино (980-1037) Шарқ ва Европа давлатлари олимлари орасида юксак нуфузга эга бўлган.
Авиценна 980 йилда Бухоро яқинидаги Афшона қишлоғида туғилган. Бухорода у мадрасага ўқишга кирди, у ерда Қуръонни ва грамматика, стилистика ва шеъриятни ўрганди. Ибн Сино ёшлигида Бухоронинг энг бой кутубхоналаридан кенг фойдаланиши унинг тиббий ва умумилмий тайёргарлиги учун муҳим аҳамиятга эга бўлди.
Ибн Сино ўша пайтда Шарқнинг энг илғор маданий маркази бўлган Сомонийлар давлатининг иқтисодий ва маданий гуллаб-яшнаши даврида олим сифатида шаклланган ва ривожланган. Сиёсий воқеалар туфайли ХI асрга келиб ушбу маданий марказ қўшни Хоразмга кўчиб ўтганда, Ибн Сино бу ерда ташкил этилган олимларнинг бирлашмасига, яъни Маъмун академиясига аъзо бўлди. Авиценна ушбу "академияда" энг таниқли олим Ал-Беруний, таниқли шифокор Абул-Ҳасан-Хаммар билан бирга кўрсатган фаолияти унинг ижодий ва илмий фаолиятининг энг самарали даврига тўғри келган. 1017 йилдаги янги сиёсий воқеалар туфайли Ибн Сино Хоразмдан қочади. Кейинчалик унинг илмий ва амалий тиббиётдаги фаолияти ва ҳаёти Эроннинг Ҳамадон ва Исфахон шаҳарларида кечди. Бу ерда у касалхонага асос солди. Бир мунча вақт мобайнида у давлат ишлари билан ҳам машғул бўлган.
Ибн Сино фалсафа, математика, физика, астрономия, кимё ва бошқа кўплаб соҳаларда кўплаб ишларни қолдирди. Аммо тиббиёт ва доришунослик соҳасида, биринчи навбатда, дунёга машҳур "Тиб қонунлари" уларнинг энг сараси ҳисобланади. Кўп асрлар (600 йил) мобайнида бу асарнинг араб, форс, турк тилларида Шарқ мамлакатларида, лотин тилида барча Ғарбий Европа университетларида тиббиётни ўрганишда мажбурий қўлланма бўлиб хизмат қилган. "Тиб қонунлари"нинг лотин тилидаги энг ишончли таржимаси Племпийга тегишли бўлиб, у 1658 йилда Львовда нашр этилган.
"Тиб қонунлари" 1019-1020 йилларда ёзилган. Унда Ибн Сино 20 йил давомида тўпланган ва тизимланган барча маълумотлар акс эттирилган. "Тиб қонунлари" бешта китобдан иборат бўлиб, анатомия, физиология, патология, терапия, жарроҳлик, гигиена, овқатланиш масалаларини қамраб олади.
Фармацевтлар ва шифокорлар ишини осонлаштириш учун Ибн Сино оддий ва мураккаб дори-дармонлар ҳақидаги маълумотларни икки гуруҳга ажратди ва уларни икки алоҳида китобда тасвирлаб берди: "Тиб қонунлари" иккинчи китобида асосан умумий фармакология ва оддий дорилар ҳақида маълумот берилди ва бешинчи китобида барча мураккаб дорилар ва уларни тайёрлаш усуллари, шунингдек дори воситаларининг биргаликдаги фаолият турлари келтирилди.
Тиб қонунларининг иккинчи китобида муаллиф ўсимлик, ҳайвонот ва минерал манбаларидан 811 дори препаратининг батафсил фармакогностик ва фармакотерапевтик хусусиятларини беради. Дори воситаларининг умумий хусусиятларини такрорламаслик учун, Ибн Сино аввал умумий фармакология масалаларини батафсил ёритиб туради, оддий дорилар учун фармакологик таъсирнинг 60 дан ортиқ турларини тасвирлайди, шунингдек, турли дориларнинг бирлашган таъсирини баён қилади. Дори-дармонларнинг маҳаллий, умумий, тўғридан-тўғри, ўзига хос, билвосита, чалғитувчи, антагонистик, кучайтирувчи, йиғилиб борувчи ва ножўя таъсирларини тавсифлайди.
Ибн Сино Қадимий Рум, Ҳиндистон, Юнон ва бошқа шифокорларнинг тажрибаларини умумлаштирган, йиғилган материалларни тизимга солишга уринган ва уларни ўз клиник кузатишлар билан боғлашга ҳаракат қилган.
Ибн Сино томонидан қўлланиладиган дориларнинг ярмидан кўпи доривор ўсимликлар бўлиб, жами 393 турдагиси тасвирланган. Уларнинг кўпчилиги лютикдоўлар, хочгулдошлар, дуккаклилар, атиргулдошлар, соябонгулдошлар, пальмадошлар ва бошқа оилаларга мансуб ўсимликлардир. Ибн Сино биринчи бўлиб Александрия барги, кофур ва ровочни тиббиёт амалиётига жорий этган.
Ҳайвон дори-дармонларидан Ибн Сино моллюскалар, судралувчилар, қушлар, кўплаб турли хил сут эмизувчилар органлари, шунингдек, баъзи ҳайвонларнинг ажратмаларидан (шохлар, толалар, мушк, жигар, ошқозон, сут, асал, фил суяги, тухум, мум) фойдаланганлигини келтиради. Уларнинг аксарияти ўз маъносини йўқотган, аммо мум, ланолин, қон, сафро кабилардан бугунги кунда ҳам фойдаланилмоқда.
Ибн Сино бугунги кунда дистилланган сув деб номланадиган "тозаланган сув"ни кашф этган. Таъкидлаш жоизки, замонавий номенклатурада "Тиб қонунлари" га киритилган 150дан ортиқ дори-дармон мавжуд. Уларнинг кўпчилиги X давлат фармакопеяси таркибига киритилган.
"Тиб қонунлари"нинг бешинчи китоби мураккаб таркибли препаратларга ва уларни тайёрлаш усулларига бағишланган. Ибн Сино мураккаб дори-дармонларни белгилаш зарурлиги ҳақида ёзган: "Баъзан ҳар бир касаллик учун, айниқса, мураккаб бир нарса учун биз унга қарши турадиган оддий дори-дармон топа олмаймиз, бироқ биз топсак ҳам, биз уни афзал кўрмаймиз". Унда юнон-рим, эски ҳинд, тибет тиббиётининг таниқли шифокорлар томонидан тайёрланган ва у номи билан номланган (Гиппократ, Аристотел, Гален, Филоксен ва бошқалар) дори воситалари рецептлари тақдим этилган.
Асосий рецептлар таҳлили шуни аниқ кўрсатадики, Ибн Сино ўзининг салафий меросхўри ва даврининг тиббиёт даражасини билган. Масалан, мураккаб дорилар учун рецепт алифбо тартибида эмас, балки 70 дан ортиқ компонентлардан ташкил топган энг мураккаб препаратларни ёзишдан бошланган. Кейинчалик оддий рецептлар ва уларнинг тайёрлаш усуллари изчил таърифи келган.
Бешинчи китобнинг биринчи қисмида "Фармакопеяда жойлашган мураккаб дорилар тўғрисида" деб номланган. Бу энг кенг ҳажмли ва Х асргача қўлланилган барча мураккаб дориларни (катта тарёқлар ва тарёқ учун кулчалар, катта ва кичик бўтқалар, кукунлар, ялаш учун дорилар, сироплар ва қуюлтирилган шарбатлар, пилюлалар, мойлар, пластирлар ва бошқалар) тавсифловчи 12 та мустақил мақолалардан иборат. Жами 508 мураккаб дориларни таркиби ва тайёрлаш усуллари жамланган.
Ибн Сино қайнаш, куйдириш, совутиш, ювиш, ратификация қилиш ва аралаштириш каби технологик жараёнларни дори воситалари “кучи” (терапевтик фаоллигига) таъсирини ўрганиб чиқди. У кимёга қизиққан ва бу соҳада кўп ишлаган. У ферментация, коагуляция, эриш, сублимация каби кимёвий жараёнлар билан таниш эди.
Дори сақлаш муддати аниқлашга катта эътибор берди. У узоқ муддатли сақлашни дори воситаси самарадорлигини пасайтиришига ҳақли равишда ишонган. Ибн Синонинг айтишича, "иссиқ иқлим шароитида дорилар совуқдан кўра қисқа муддатда ўз ҳусусиятларини сақлаб қолади".
"Тиб қонунлари"нинг муаллифи оғриқни енгиллаштирадиган ёки камайтирувчи доривор моддаларнинг тиббий амалиётида ўрганиш ва татбиқ этишда катта аҳамиятга эга. Бу анестезиологиянинг дастлабки босқичлари эди. У дори воситаларининг гиёҳвандлик ва оғриқсизлантирувчи хусусиятларига эга бўлишини билган ва улардан фойдаланган. Масалан, белладонна, долчин, мандрагора, афюн, совуқ, қорни оғриқсизлантирувчи восита сифатида қўллаган.
Шундай қилиб, Ибн Сино машҳур Ўрта Осиё олими бўлиб, унинг асарлари узоқ асрлар давомида тиббиёт фанининг назарий ва амалий асослари сифатида хизмат қилган. Унинг "Тиб қонунлари" кўп марта қайта нашр этилган ва XVII асрга қадар Европа ва Шарқ мамлакатларидаги олий ўқув юртларида ўта муҳим қўлланма бўлиб келган.