Ўзбекистон Республикаси Олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги Бухоро Давлат университети Жисмоний тарбия факультети

Ўзбекистон Республикаси Олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги


Бухоро Давлат университети


Жисмоний тарбия факультети


«ЕНГИЛ АТЛЕТИКА» фанидан
Р Е Ф Е Р А Т


Мавзу: ЕНГИЛ АТЛЕТИКА РИВОЖЛАНИШИНИНГ ТАРИХИ


Бажарди: Файзуллаев Фарход


Текширди: Рахмонов Р.Р.
Бухоро-2012
ЕНГИЛ АТЛЕТИКА РИВОЖЛАНИШИНИНГ ТАРИХИ

Режа:

1. 
   Енгил атлетика спорт турининг келиб чиқиши.
   
2. 
   Енгил атлетика Грецияда ва Олимпия ўйинларида.
   
3. 
   Замонавий енгил атлетикани тикланиши ва пасайиши.
   
4. 
   Ҳозирги замон Олимпия ўйинлари.
   
5. 
   Мустақил Ўзбекистон Олимпиада ўйинларидаги иштироки
   

1. Енгил атлетика спорт турининг келиб чиқиши

Енгил атлетика машқларининг келиб чиқиши тарихи жуда қадим замонлардан бошланади. Одамлар югуриш, сакраш ва улоқтиришни табиий зарур ҳаракат сифатида қадим замонлардан бери меҳнатда ва кундалик ҳаётда қўллаб келганлари маълум. Аммо уларнинг жисмоний тарбия воситаси сифатида ва спортнинг бир тури сифатида расм бўлганига қадар куп минг йиллар ўтди.
Ибтидоий жамоа тузуми даврида енгил атлетика машқлари одамларнинг меҳнат фаолияти билан чамбарчас боғлиқ бўлган. Улар инсоният қулдорлик жамиятига ўта бошлашига яқин жисмоний тарбияда маълум даражада мустақил бўла бошлади. Енгил атлетика жисмоний машқларнинг бошқа турлари қатори улар қулдорликнинг ҳарбий жисмоний тайёргарлигида катта ўрин эгаллади ва қабилалар ҳамда умум юнон диний байрамларининг муҳим қисмини ташкил этадиган бўлди. Бундай тантаналарнинг энг аҳамиятлиси Олимипия ўйинлари ҳисобланади.
Кўп манбааларда айниқса, халқ турмушида тез югуриш, югуриб келиб узунликка сакраш ва тош улоқтиришдан иборат уч кураш мавжуд бўлган.
Феодализм даврида ҳамма вақт халқ жисмоний машқлари анъанавий ўйин-кулгулар характерида бўлиб, фақат байрам кунлари ўтказилар эди. Буржуа жамиятида югуриш, сакраш ва улоқтириш дастлаб жисмоний тарбия гимнастика тизимига киритилар, кундалик ҳаётда қўлланар эди. Лекин, бу енгил атлетика спорти ташкил топишига муҳим таъсир кўрсата олмайди. Чунки гимнастика системасида бу машқнинг аҳамияти асосий бўлмай иккинчи даражали эди.
Югуриш, сакраш ва улоқтириш мустақил жисмоний машқ сифатида ва енгил атлетика спортининг муҳим элементлари сифатида XIX асрнинг иккинчи ярмидан ташкил топа бошлади. Бунга ёшлар орасида бундай машқларга қизиқиш устунлиги буржуазия ҳам ўз ҳукмронлигини кучайтириш воситаси сифатида жисмоний тарбияга қизиқа бошлагани сабаб бўлди.
Буржуазия капиталистик корхоналар учун жисмоний бақувват ишчиларга ва босқинчилик армияси учун солдатларга муҳтож эди. Шунинг учун анъанавий халқ ўйин кулгуларидан олинган атлетик машқларга эътибор беера бошлади. Булар орасида такомиллашиш жараёнида спортча югуриш, сакраш ва улоқтириш тусини олиб, енгил атлетика спорти таркибига кирадиган югуриш, сакраш ва улоқтириш машқлари ҳам бор эди.

2. Енгил атлетика қадимги Грецияда ва Олимпия ўйинларида.

қадим замонда Олимпия шаҳрида чаққонлик ва кучлилик учун мусобақалар ўтказиб турилар эди. Олимпия ўйинлари милоддан аввалги 776 йили ўтказилган. Бу мусобақалар байрам сифатида ўтказилган. Ҳар 1417 кунда бу қайтарилган. У Олимпиада йили деб ҳисобланган. Олимпия бўладиган ойда ҳамма оилавий жанжаллар тўхтатилган, уруш ҳам тўхтаган, ҳақиқий байрам бўлган. Греция давлатида бу ўйинда энг кучли, чаққон, тезкор кишиларни олқишлаганлар. Бу олимпия ўйинларида греклар қатнашгандар холос, арабларга рухсат этилмаган. Бу мусобақага системали равишда 10-11 ой тайёргарлик кўришган. Аёллар Олимпия ўйинларига қатнашмаганлар, қатнашганларга ўлим жазоси берилган. Эрамиздан аввалги 5 асрда Грецияда форслар устидан ғалаба қилингандан кейин Олимпия шаҳрига храм (ҳайкал) ўрнатилиб, кейинчалик ўшанинг олдида спортчилар қасамёд қилганлар. Биринчи марта атлетлар мусобақалашганлар холос. Яқин ярим аср Олимпия ўйинларида, байрамларда ўша дистанция бўлди. Эрамиздан авалиги 724 йилдаги 14-Олимпия ўйинларидан бошлаб, 2 стадия югуришдан мусобақа ўтказила бошланди.
15-Олимпия ўйинларидан бошлаб янги енгил атлетика турлари бўйича ўтказила бошланди, 24 стадиа.
18-Олимпия ўйинларидан бошлаб, бешкураш (пентатлан) бўйича ўтказила бошланди, эрамиздан аввалги 708 йил.
Турган ҳолатда 3 марта (сомерникни) ерга ташлаш керак эди. Узунликка копьё, диск ва кураш бўйича мусобақалашишар эдилар. Узунликка сакровчини икки қўлида гантеласи бўлиши керак эди. Диск, копьё баландроқ жойдан пастга қараб улоқтирилар эди. Кўп йиллар мобайнида Олимпия ўйинлари бир кунда ўтказилар эди.
77-Олимпия ўйинларидан кейин (эрамиздан аввалги 472 йилда) 3 кунда ўтказиладиган бўлди. Эрамиздан аввалги 444 йили 84-Олимпия ўйинларида тарихчи Гередот, философ Суқрот, ёзувчи Луқмон ва математик Пифагорлар қатнашдилар. Улар зўр атлетлар эдилар. 1168 йил давомида ҳар тўрт йилда бир марта Олимпияда ўйинлари ўтказилиб турилади.
Эрамиздан аввалги 394 йилда Рим императори Феодосий Олимпия ўйинларини тўхтатиб қўйди. 522-551 йилларда бўлган қаттиқ ер қимирлаши Олимпия стадионига қаттиқ шикаст етказиб, у ер остида қолиб кетди. XIX аср охирига келиб архелоглар уни ковлаб топдилар.

ОЛИМПИЯ ЎЙИНЛАРИ

№	Йил	Шаҳар	№	Йил	Шаҳар
1	1896	АФИНА	15	1952	Хельсинки
2	1900	ПАРИЖ	16	1956	МЕЛЬБУРН
3	1904	СЕНТ-ЛУИ	17	1960	РИМ
4	1908	ЛОНДОН	18	1964	ТУНИС
5	1912	СТОКГОЛЬМ	19	1968	МЕХИКО
6	1916	Ўтказилмаган	20	1972	МЮНХЕН
7	1920	АНТВЕРПЕН	21	1976	----
8	1924	ПАРИЖ	22	1980	МОСКВА
9	1928	АМСТЕРДАМ	23	1984	Лос-Анжелос
10	1932	ЛОС-АНЖЕЛОС	24	1988	СЕУЛ
11	1936	БЕРЛИН	25	1992	БАРСЕЛОНА
12	1940	БЎЛМАГАН	26	1996	АТЛАНТА
13	1944	БЎЛМАГАН	27	2000	СИДНЕЙ
14	1948	ЛОНДОН	28	2004	АФИНА

1928 йилда Амстердамдаги 9-Олимпиадада биринчи марта аёллар учун енгил атлетика мусобақалари ўтказилади. Шундан кейинги барча ўйинлар ҳам, мусобақалар ҳам ўтказилиб келинди.

3. Замонавий енгил атлетикани тенглашиши ва пасайиши
Енгил атлетика Англияда бошқа мамлакатларга нисбатан олдинроқ ривожлана бошлади. Бу ерда дастлабки мусобақа 1837 йили 2 км Регби шаҳрида коллеж ўқувчилар ўртасида бўлди. Уларга кўп ўтмай ташаббусга биноан Итол, Оксфорд, Кембридж, Лондон ва бошқа шаҳарлардаги коллеж ўқувчилари ҳам қўшилдилар. Мусобақаларга кейинчалик эса қисқа масофага югуриш, тўсиқлар оша югуриш ва оғир нарсаларни улоқтириш қўша бошладилар. 1851 йилдан бошлаб мусобақалар дастурига югуриб келиб баландликка ва узунликка сакраш тури ҳам қўшилди. 1864 йилдан бошлаб ўқув юртлари орасида биринчи бор енгил атлетика мусобақаси ўтказилиб, кейин эса бундай мусобақалар ҳар йили ўтказилиб туриладиган бўлди. Бу мусобақаларга югуришни 6 тури ва Конфуцийлик улоқтириш ва ядро улоқтириш билан тўлдирилди. Тарихда биринчи бор 1964 йили Англияда спорт клублари “Ҳаваскорлик” тўғрисида Низом қабул қилинди. 1865 йилга келиб Лондонда атлетика клуби ташкил топиб кейинчалик енгил атлетика спортини кенг оммалаштира бошланди. Англияда ҳаваскорлар енгил атлетика ассоциацияси 1880 йилда тузулиб, у Британия империясида енгил атлетикадан энг олий орган ҳуқуқини олди. У бутун Англиядаги клубларни бирлаштирди.
Францияда эса енгил атлетика спорт тури сифатида ўтган асрнинг 70 йилларида ривожлана бошлади. 80-йиллар охирида Франция буржуазияси “Атлетик спорт француз” жамиятининг асоциациясини туздилар.
Америкада енгил атлетиканинг ривожланиши 1868 йилдан Нью-Йорк атлетика клуби тузилиб, шу йили биринчи марта енгил атлетикадан мусобақа ўтказилган.
Германияда биринчи марта енгил атлетика мусобақаларини 1888 йилдан бошлаб ўтказилган эди. Мустақил енгил атлетика клублари эса 90 йилларда пайдо бўлди. 1898 йилда енгил атлетика раҳбар ташкилоти - Германия енгил атлетика бошқармаси тузилди.
Скандинавия енгил атлетика мустақил спорт тури сифатида 1887 йилда Швецияда, 18976 йида Норвегияда ва 1906 йилда Финляндияда расм бўла бошлади.
Венгрия, Польша, Чехословакия, Югославияда ва бошқа марказий Европа мамлакатарида енгил атлетика спорти ўтган асрнинг 90-йилларида ривожлана бошлади. Кўп мамлакатларда енгил атлетика спорт тури сифатида XIX аср охирларида қабул қилинди.
Енгил атлетика спорт тараққиётида қадимги грек Олимпия ўйинларининг 1896 йилда катта йўлга қўйилиши муҳим аҳамиятга эга бўлди. 1965 йилгача Олимпия ўйинлари фақат 15 марта ўтказилган эди. Ҳарбий ҳаракатлар ва бошқа сабаблар билан 1916 йилда Берлинда, 1940 йилда Токиода, 1944 йилда Хельсинкида ўтказилиши мўлжаланган Олимпия ўйинлари бўлмай қолган эди. Биринчи ва иккинчи жаҳон уруши ўртасидаги қарийб ҳамма олимпиядаларда енгил атлетикадан АқШ спортчилари катта муваффақиятга эришиб келдилар. Франция, Англия, Германия, Швеция ва Финляндия енгил атлетикачилари улар билан жиддийгина беллашар, айрим турларда эса, улардан тузукроқ натижалар кўрсатар эдилар. Иккинчи жаҳон урушидан кейин енгил атлетика спорти тараққиётида анчагина ўзгаришлар бўлди. Бу даврда ҳамма мамлакатлар енгил атлетикачиларининг ютуқлар даражаси сезиларли юксалди, бу спорт турида кучлар нисбати ўзгаради. Собиқ совет иттифоқи бошчилигидаги социалистик лагер мамлакатлари спортчилари айниқса катта ютуқларга эришдилар.
Жаҳон енгил атлетикаси тараққиётида Хельсинкида ўтказилган XV Олимпия ўйинларидаги 1952 йил мусобақаларнинг аҳамияти катта бўлди. Унда 70 мамлакат иштирок этиб, совет спортчилари 2, АқШ енгил атлетикачилари 1-ўринни эгалладилар.
Токиодаги XVII Олимпия ўйинларидаги енгил атлетикачилар мусобақалари енгил атлетика тарихида ниҳоятда катта воқеа бўлди. Мусобақалар ҳамма қитъалар енгил атлетикачиларининг маҳорати жуда ҳам ўсиб кетганини кўрсатди. 2 та жаҳон рекорди қўйилди ва 70 дан ортиқ олимпия рекордлари янгиланди.
Кўпгина қадимий маданият ёдгорликлари қиссалар, достонлар ва бошқа тарихий хужжатлар ватанимиз халқлари ижтимоий тараққиётининг босқичларидан югуриш, сакраш ва улоқтиришдан кундалик ҳаётда фойдаланганликларида далолат беради.
XVIII аср ўрталарида ёзилган биринчи рус ҳарбий китобларидан бири “Учение о хитростьях ранного зрения пихотних людей” - деган китобда аскарларга узоқ пиёда юришни, югуришни, найза ишлатишни ва турли тўсиқлардан сакраб ўтишни ўргатишдан кўрсатмалар бўлган. Югуриш, сакраш ва улоқтириш 18-19 асрлар давомида рус халқи турмушидаги расм, одатлар бўлиб, улар шаҳар ва қишлоқ аҳолисининг халқ байрамларига киритилган.
Россиядаги ҳозирги замон енгил атлетикаси ривожлана боришида Петербург яқинидаги Герлево деган жойдаги ёшлар ташаббускор бўлдилар.
1888 йилда П.П.Пасквин ва унинг дўстлари ташаббуси билан мамлакатда 1-енгил атлетика тўгараги пайдо бўлди. Россияда енгил атлетика спортининг бундан кейинги тараққий топиши 1889 йилда ташкил қилинган спорт ҳаваскорларинин Петербург тўгараги фаолияти билан боғлиқ бўлди. Тўгаракда асосан енгил атлетика турлари бўлиб, улар билан бир қаторда кураш, сузиш, велоспорт, футбол, хоккей, теннис, конькида учиш ва бошқа спорт турлари билан шуғулланар эдилар. Лекин йилдан-йилга енгил атлетика кўпроқ ўрин эгаллаб борди. 1893 йилгача югуришдан мусобақа ўтказилган бўлса, кейин эса югуриб келиб узунликка сакраш қўшилади, икки йилдан сўнг эса ядро итқитиш, баландликка сакраш, уч хатлаб сакраш, ғов оша югуриш ва тўсиқлар оша югуриш қўшилди.
Яна икки йилдан кейин кросс ва лангарчўп билан сакрашдан, 1897 йилдан бошлаб диск улоқтиришдан, бир йилдан кейин эса найза улоқтиришдан мусобақалар ўтказиладиган бўлди ва ўтказилди. Бунда тўгарак аъзоларигина эмас, балки бошқа спорт ташкилотларининг вакиллари ҳам қатнашдилар.
1900 йилга келиб мусобақалар сони орта бориши билан бир қаторда баъзи спортчиларни ташаббуси билан тез орада Москва, Киев, Харьков, Курск, Рига ва бошқа шаҳарларда ҳам енгил атлетика билан шуғуллана бошладилар. 1908 йилга келиб биринчи марта мамлакат биринчилиги ўтказилди бу мусобақада тўгарак ташкил бўлганлигини 20 йиллигига бағишланган эди. 1911 йили бутун Россия енгил атлетика ҳаваскорлари иттифоқи тузилиб, у Петербург, Москва, Киев, Рига, Одесса ва бошқа шаҳарлардаги 22 та енгил атлетика уюшмаларини бирлаштиради. Россиянинг енгил атлетикачилари 1912 йили 1 марта Олимпия ўйинларига қатнашиб, уларнинг тайёргарликлари бўш бўлгани учун ва бошқа сабаблари билан Олимпия ўйинларида рус енгил атлетикачилари иштироки муваффақиятсиз бўлди. Шундан кейин рус Олимпия комитети ташкил қилиниб, ҳар йили бир марта Бутунроссия Олимпиадаси ўтказиш тўғрисида қарор қабул қилинди. 1913 йил Киевда бўлиб ўтган биринчи Бутунроссия олимпиадасида енгил атлетикада спорт натижалари сезиларли ошганлиги намойиш қилинди. Бу олимпиадада Москва, Петербург, Киев, Рига ва бошқа шаҳарларнинг енгил атлетикачилари қатнашдилар. Иккинчи Бутунроссия олимпиадаси кейинги йили Ригада бўлиб ўтди. У ерда эса юқори спорт натижалари кўрсатилди. Революциядан кейинги илгариги Россияда енгил атлетик спорт билан асосан мулкдор синфнинг вакиллари шуғулланар эдилар.
Революциядан илгари Россияда бошқа спорт турлари сингари енгил атлетика ёмон аҳволда эди. Бу Россиянинг умуман қолоқлиги ва Чор ҳукуматиниг аҳоли жисмоний тарбиясига эътиборсизлиги натижасида эди.

4. Ҳозирги замон Олимпия ўйинлари

Ҳозирги замон Олимпия ўйинлари биринчи марта 1896 йил Афинада бўлган эди.
Енгил атлетика мусобақаларида атиги 12 мамлакат қатнашган эди. Бу ўйинларда кўпчилик атлетларнинг спорт натижалари ва машқ бажариш техникалари паст эди.
1912 йилда Стокгольмда, Швецияда бўлиб ўтган Олимпия ўйинлари енгил атлетика тараққиётида муҳим босқич бўлди. Ўшанда енгил атлетикани кўп турларидан қатор йиллардан буён ўзгармай келаётган Жаҳон ва Олимпия рекордлари янгиланган эди. 1912 йилда енгил атлетикани ривожланиши ва халқаро мусобақалар ўтказиши, раҳбарлик қиладиган орган - Халқаро енгил атлетика ҳаваскорлари Федерацияси НААФ ташкил қилинди. Федерациянинг мақсади устав ва халқаро мусобақалар ўтказиш қоидасини ишлаб чиқаришдан иборат эди.
1-Жаҳон урушидан кейин кўп мамлакатларда спорт мушкул ҳолатда эдим. Шунинг учун кўп мамлакатлар 1920 йилда ўтказилган VII Олимпия ўйинларида қатнаша олмадилар.

5. Мустақил Ўзбекистонни Олимпиада ўйинларидаги иштироки