Ma’ruza “Umumiy gidrologiya va iqlimshunoslik” faniga kirish Reja

6.1-rasm. Grunt suvlarining joylashishi
(D.S.Ibrohimov va A.N.Sultonxo’jaevlar bo’yicha).
1-suv o’tkazuvchi qatlam, 2-suvli qatlam, 3-suv o’tkazmaydigan qatlam.

Gidrogeologik kesma bo’yicha, grunt suvlarining ostida qatlamlar orasidagi suvlar joylashadi. Suv o’tkazmaydigan tog’ jinslaridan tashkil topgan ikki qatlam orasidagi bo’shliqlarda mavjud bo’lgan suvlarga qatlamlar orasidagi suvlar deb ataladi.

Gidrogeologik kesma bo’yicha bunday suv qatlamlari bir-ikkitadan tortib, o’n-o’n beshtagacha va hatto undan ham ko’proq bo’lishi mumkin.
Qatlamlar orasidagi bosim kuchiga ega bo’lgan suvlar artezian suvlari deb ataladi. Artezian suvlari tarqalgan maydonlar artezian havzalari deyiladi (6.2-rasm).
Ko’pincha artezian havzalarining kattaligi bir necha yuz va hatto ming kvadrat kilometrga boradi. Artezian suvlari va artezian havzasi atamalari Frantsiyadagi Artuz viloyatining nomidan kelib chiqqan. Bu vilolyatning qadimiy nomi Arteziya bo’lgan ekan. Shu yerda 1126-yilda kovlangan quduqdan suv katta bosim bilan otilib chiqqan. Shunday buyon yer ostidan bosim kuchi bilan otilib chiqadigan va suv olish uchun kovlangan quduqlar artezian quduqlari deb atala boshlandi.
O’rta Osiyo va unga tutash hududlarda N.N.Kenesarin va A.N.Sultonxo’jaevlar bir nechta artezian havzalari borligini aniqlashgan. Masalan, Sirdaryo artezian havzasi: bu havza o’z navbatida yana bir qancha mayda havzalarga, Farg’ona, Toshkent, Chimkent, Qizilqum, Orol atrofi kabi havzalarga bo’linadi.
Yer osti suvlari tarkibida erigan tuzlar miqdoriga qarab uch guruhga bo’linadi:
-chuchuk suvlar (bir litrida bir grammgacha erigan tuzlar);
-sho’r suvlar (bir litrida 1 g dan 50 g gacha erigan tuzlar);
-o’ta sho’r suvlar (bir litrida 50 g dan ko’p erigan tuzlar).

6.2-rasm. Artezian havza
(D.S.Ibrohimov va A.N.Sultonxo’jaevlar bo’yicha).

Ko’pgina yer osti suvlarining tarkibida inson sog’lig’i uchun foydali bo’lgan ba’zi tuzlar, gazlar va organik birikmalar ham uchraydi. Bunday suvlar shifobaxsh suvlardir. Masalan, vodorod sulfidli, karbonat angidridli, yod-bromli, radonli va boshqa xil suvlar shunday shifobaxsh xususiyatga ega.