Ma’ruza “Umumiy gidrologiya va iqlimshunoslik” faniga kirish Reja

Yer osti suvlarining harakati
Namlikning tuproq tarkibiga o’tishi shimilish - infiltratsiya jarayoni natijasida ro’y beradi. Atmosfera yog’inlaridan hosil bo’lgan suv quruq tuproqqa tushib, dastlab kapillyar kuchlar ta’sirida tuproqning yuza qismida shimiladi. Sekin-asta juda kichik bo’shliqlar to’lib boradi. Ular to’lganidan so’ng og’irlik kuchi natijasida quyi tomon harakat qiladi. Bu laminar rejimli harakat bo’ladi. Yuqorida aytilganidek, tuproq va gruntlarda nisbatan yirik bo’shliq va yoriqlar bo’ladi. Suv ular orqali turbulent rejimli harakat ko’rinishida chuqur qatlamlarga o’tishi mumkin. Bu jarayon inflyuatsiya deyiladi.
Shimilishni miqdoriy xarakterlash uchun uning tezligi va yig’indi miqdori ishlatiladi. Shimilish tezligi deganda vaqt birligi ichida tuproqqa shimilgan millimetr hisobidagi suv miqdori tushuniladi. Yig’indi miqdor esa ma’lum vaqt ichida shimilgan suvni xarakterlaydi. Shimilish tezligi faqatgina tuproq gruntning tabiiy xususiyatlarigagina bog’liq bo’lib qolmay, balki ularning namligi bilan ham belgilanadi. Agar tuproq quruq bo’lsa, uning shimilish tezligi katta bo’ladi. Yomg’ir boshlanganda shimilish tezligi yomg’irning yog’ish tezligiga yaqin bo’ladi, ya’ni yoqqan yomg’ir tuproqqa butunlay shimiladi. Tuproq­gruntning namligi ortishi bilan shimilish tezligi kamaya boradi va ma’lum vaqtdan so’ng o’zgarmas bo’lib qoladi.
Shimilish tezligining vaqt bo’yicha o’zgarishini quyidagi ifoda yordamida aniqlash mumkin:

bu yerda f_t - t vaqtdagi shimilish tezligi, f₀ - boshlang’ich shimilish tezligi, e - natural logarifm asosi, s - tuproq-gruntlarning fizik xususiyatlarini xarakterlaydigan kattalik.
Yuqorida aytilgan laminar va turbulent rejimli harakat gidrostatik bosim ta’sirida vujudga keladi. Suv yuqori sathdan quyi sathga qarab harakatlanadi. Tabiiy sharoitda, agar suvli gorizontdagi suv sathidan ochiq havzalar (daryolar, ko’llar) sathi pastda joylashgan bo’lsa, yer osti suvlari shu tomonga qarab harakatda bo’ladi, aks holda esa suvning tuproq tomonga yo’nalgan harakati kuzatilishi mumkin.
Ayrim hollarda suvli qatlamdagi suv zovurlar yoki quduqdagi suvni chiqarish yo’li bilan ham harakatga keltirilishi mumkin. Sug’oriladigan yerlarning meliorativ holatini yaxshilashda mana shu jarayon kuzatiladi.
Yer osti suvlarining harakati frantsuz olimi A.Darsi qonuniga bo’ysunadi va uning sarfi quyidagi ifoda bilan aniqlanadi:

bu yerda Q - suv sarfi, m³/s; F - shu suv o’tayotgan qatlam ko’ndalang qirqimining yuzasi, m²; K - filtratsiya koeffitsienti; h - bosim balandligi, m; l - yer osti suvlari oqimining yo’li, m. Bosim balandligi (napor) miqdori ikkita kesimda kuzatilgan sathlarning farqi ko’rinishida topiladi: h = N₁-N₂ (7.3-rasm, v).\