Ma’ruza “Umumiy gidrologiya va iqlimshunoslik” faniga kirish Reja

Daryo sistemasi va havzasining o’lcham ko’rsatkichlari
Daryolarning shakl va o’lcham ko’rsatkichlarini ikki qismga, ya’ni daryo sistemasi va daryo havzasi bo’yicha o’rganish tavsiya etiladi.
Daryo sistemasining shakl va o’lcham ko’rsatkichlari. Daryolar uzunligi, irmoqlari soni, ularning yer yuzasida joylashish shakli va boshqa ko’pgina belgilari bilan bir-biridan farq qiladi. Mazkur farqlarni daryo sistemasining quyidagi morfologik va morfometrik, ya’ni shakl va o’lcham ko’rsatkichlarini solishtirish orqali aniqlash mumkin:
- bosh daryo va uning uzunligi;
- irmoqlar va ularning uzunliklari;
- daryoning egriligi;
- daryo tarmoqlarining zichligi;
- daryo yoki daryoning ma’lum qismining nishabligi.
Bosh daryoning uzunligi (L) uning boshlanishidan quyilish joyigacha bo’lgan masofa bilan aniqlanadi.
Irmoqlarning uzunliklari ham bosh daryo uzunligi kabi aniqlanadi. Lekin, bunda dastlab irmoqlarning tartiblarini belgilab olish zarur.
Daryoning egriligi egrilik koeffitsienti bilan ifodalanadi. Egrilik koeffitsienti deb, daryoning boshlanish va quyilish nuqtalarini tutashtiruvchi to’g’ri chiziq uzunligining daryoning haqiqiy uzunligiga nisbatiga aytiladi (10.1-rasm), ya’ni

bu yerda l_AB - daryoning boshlanish (A) va quyilish (V) nuqtalarini tutashtiruvchi to’g’ri chiziqning uzunligi, L - daryoning uzunligi. Egrilik koeffitsienti birdan kichik, ya’ni K_e < 1,0 bo’lib, o’lcham birligiga ega emas.
Daryo tarmoqlarining zichligini ifodalash uchun daryo tarmoqlarining zichlik koeffitsientidan foydalanamiz. Daryo tarmoqlarining zichlik koeffitsienti deb, bosh daryo va uning irmoqlari bilan birgalikdagi uzunliklari yig’indisining shu daryo sistemasi joylashgan havza maydoniga bo’lgan nisbatiga aytiladi, ya’ni

ifodada L-bosh daryo uzunligi, -irmoqlar uzunliklarining yig’indisi, F-daryo sistemasi joylashgan havza maydoni. Mazkur koeffitsient km/km² o’lcham birligida ifodalanadi.