Ma’ruza “Umumiy gidrologiya va iqlimshunoslik” faniga kirish Reja

Daryo havzasining simmetriklik darajasi bosh daryoga nisbatan aniqlanadi. Uni ifodalash uchun havzaning asimmetriya koeffitsientidan foydalaniladi. Asimmetriya koeffitsienti quyidagi ifoda yordamida aniqlanadi:

bu yerda F_ch -havzaning bosh daryoga nisbatan chap qismida joylashgan maydoni, F_u -mos ravishda o’ng qismida joylashgan maydoni. Ifodadan ko’rinib turibdiki, asimmetriya koeffitsienti o’lcham birligiga ega emas.
Daryo havzasining o’rtacha balandligi o’zgarishi bilan tabiiy omillar ham o’zgarib boradi. Bu o’zgarishlar daryolarning gidrologik rejimiga ham o’z ta’sirini o’tkazadi. Shuni hisobga olib, har bir daryo havzasining o’rtacha balandligi aniqlanadi. Daryo havzasining o’rtacha balandligi (N_o’rt)ni ikki usul bilan aniqlash mumkin:
a) hisoblash ifodasi yordamida;
b) daryo havzasining gipsografik egri chizig’i yordamida.
Birinchi usulda daryo havzasining o’rtacha balandligini quyidagi ifoda yordamida hisoblash mumkin:

bu yerda - gorizontallar bilan chegaralangan maydonlar, -gorizontallar bilan chegaralangan maydonlarning o’rtacha balandliklari (7.3 - rasm).
Havzaning o’rtacha balandligini ikkinchi usul bilan aniqlash uchun
havzaning gipsografik egri chizig’i (havza maydonining balandlikka mos ravishda ortishi) grafigi chiziladi (7.3 - rasm).
Grafikda havza maydonining 50 foiziga mos keladigan balandlik havzaning o’rtacha balandligini ifodalaydi.

Havzaning o’rtacha nishabligi quyidagi ifoda bilan aniqlanadi:
,
ifodada Δh - gorizontallar farqi, -gorizontallarning uzunlik­lari, F - havza maydoni. Nishablikni o’nli kasr ko’rinishida yoki promillarda ifodalash mumkin.

7.3 - rasm. Daryo havzasining gipsografik egri chizig’i.
Daryo vodiysi va daryo o’zani
Daryo vodiysi suv oqimining yer sirtida bajargan ishi natijasida vujudga keladi. U daryoning boshlanishidan quyi qismi tomon ketgan yassi yonbag’irlari va nishabligi bilan xarakterlanadi. Har qanday daryo vodiysida quyidagi elementlar mavjud bo’ladi (7.4 – rasm):