Ma’ruza “Umumiy gidrologiya va iqlimshunoslik” faniga kirish Reja

Daryolarning bo’ylama qirqimlari. Ma’lumki, daryoda suvning harakati-oqishi balandliklar farqi tufayli yuzaga keladi. Daryo uzunligi bo’yicha balandlikning o’zgarishini bo’ylama qirqimlarda tasvirlash mumkin. Daryolarning bo’ylama qirqimlari suv yuzasi yoki o’zan tubi bo’yicha olingan balandlik ma’lumotlari asosida chiziladi. Bo’ylama qirqimlar joyning geologik tuzilishiga, relefiga bog’liq holda turli daryolarda turlicha shakllarga ega bo’ladi. Ularni umumlashtirib, quyidagi turlarga ajratish mumkin (7.6 - rasm).
Botiq bo’ylama qirqim-tog’lardan tekislikka oqib tushadigan daryolarda kuzatiladi. Daryoning tog’li qismida nishablik katta bo’lib, tekislikka chiqqach nishablik kamayadi. Amudaryo yoki Sirdaryoning bo’ylama qirqimi bu turga yorqin misol bo’ladi.
To’g’ri chiziqli bo’ylama qirqim-tekislik daryolarida kuzatiladi. Bu turga misol sifatida Volga daryosining bo’ylama qirqimini ko’rsatish mumkin.
Qabariq bo’ylama qirqim-tog’ platolaridan boshlanadigan kichik daryolarga xosdir.

7.6 - rasm. Daryolarning bo’ylama qirqimlari.
1 - botiq bo’ylama qirim, 2 - to’g’ri chiziqli bo’ylama qirqim,
3 - qabariq bo’ylama qirqim, 4 - zinasimon bo’ylama qirqim.


Pog’onali yoki zinasimon bo’ylama qirqim-asosan tog’ daryolari uchun xarakterlidir. Lekin, bunday shakldagi bo’ylama qirqimlar tekislik daryolarining ba’zi qismlarida ham uchraydi.
Daryoning bo’ylama qirqimi unda mavjud bo’lgan energiya miqdorining uzunlik bo’yicha o’zgarishini yaqqol tasvirlaydi.


Nazorat savollari
1. Daryoga ta’rif bering.
2. Bosh daryo qanday belgilari bilan ajralib turadi?
3. Okean va kontinent daryolarga misollar keltiring.
4. Daryo sistemasi nima?
5. Gidrografik to’r deyilganda nimani tushunasiz?
6. Daryo uzunligi bo’yicha qanday qismlarga bo’linadi?
7. Daryolarning yuqori oqimi qanday xususiyatlarga ega?
8. Daryoning o’rta oqimiga xos bo’lgan xususiyatlarni eslang.
9. Daryoning quyi oqimida qanday o’zgarishlar bo’ladi?
10. Daryo deltasi qanday hosil bo’ladi?