Ma’ruza “Umumiy gidrologiya va iqlimshunoslik” faniga kirish Reja

Tayanch iboralar: yer osti suvlarining paydo bo’lish genezisi, yer osti suvlarining turlari, tuproq suvlari, grunt suvlari, yer osti suvlarining harakati.
Yer osti suvlari va ularning paydo bo’lishi
Yer osti suvlari gidrosferaning tashkil etuvchilari orasida hajmi jihatidan Dunyo okeanidan keyin ikkinchi o’rinda turadi. Shuning uchun ularni o’rganish katta ilmiy-amaliy ahamiyatga ega.
Yer osti suvlarining paydo bo’lishi-genezisi haqida turli davrlarda olimlar turlicha fikr-mulohazalar va farazlar (gipotezalar) bayon qilganlar. Hozirgi vaqtda ilmiy nuqtai-nazardan asoslangan va shu tufayli mutaxassislar tomonidan qabul qilingan nazariyalar quyidagilardan iborat:
- E.Zyussning yuvenil nazariyasi;
- A.F.Lebedevning kondensatsion nazariyasi;
- infiltratsion (sizib o’tish) nazariyasi;
- relikt yer osti suvlari nazariyasi.
Yer osti suvlarining yuvenil nazariyasi avstraliyalik geolog-olim E.Zyuss tomonidan ilgari surilgan va shu tufayli uning nomi bilan ataladi. Bu nazariyaga ko’ra yer osti suvlari qisman magmadan chiqadigan bug’larning sovushi va quyuqlashishi natijasida hosil bo’ladi.
Kondensatsion nazariyaga ko’ra yer osti suvlarining ma’lum qismi tog’ jinslari va tuproq-gruntdagi bo’shliqlarga havo bilan kirib qolgan suv bug’larining sovigandan keyin kondensatsiyalanib, suyuq holatga aylanishi natijasida paydo bo’ladi.
Infiltratsion (sizib o’tish) nazariyasiga ko’ra yer osti suvlarining katta qismi yomg’ir, qor suvlari, daryolar, kanallar hamda ariqlardagi suvlarning yerga shimilishidan hosil bo’ladi. Bu fikrlar ancha ilgari aytilgan bo’lsa ham, uning nazariya sifatida shakllanishida A.F.Lebedevning xizmatlari kattadir.
Relikt yer osti suvlari nazariyasining mohiyati shundan iboratki, unga asosan yer osti suvlarining ma’lum qismi qadimgi zamonlarda dengiz yoki ko’llar ostidagi cho’kindi tog’ jinslarining bo’shliqlarida mavjud bo’lgan suvlar hisobiga hosil bo’ladi. Bunday suvlar "qolib ketgan" yoki "ko’milib qolgan" (relikt) suvlar deb ataladi.
Yuqorida bayon qilingan nazariya va gipotezalarga mos ravishda yer osti suvlari quyidagi guruhlarga bo’linadi:
- vadoz yer osti suvlari;
- yuvenil yer osti suvlari;
- sedimentatsion yer osti suvlari.