Mamleketlik universiteti jumanov m. A

Ekosistemalardifi 
duzilisi. 
Ekosistemalardm 
tiykargi 
qasiyetlerinen biri - bul jer usti ortaligi, teniz yaki jasalma 
ekosistemalarda 
ushirasatugin 
avtotrof 
ham 
geterotrof 
organizmler ortasmdagi qatnaslar boladi. Bul organizmler zat 
almasiw processlerinde qatnasadi. Ekosistemalar trofikaliq 
(aziqlaniw) duzilisi boyinsha tomendegi baganalarga bolinedi:
1. Avtotrof. 
Bular jasil osimlikler yaki olardin bolimleri 
bolip, olar oz denelerinde organikaliq zatlardi toplaydi;
2. 
Geterotrof. 
Tayar 
organikaliq 
zatlar 
menen 
aziqlaniwshilar bolip olardm iskerligi natiyjesinde topiraqta 
toplangan tiirli qaldiq (japiraq, shaqa, tamir) lar shiriydi, zatlar 
bir korinisten ekinshi koriniske otedi ham quramali birikpeler 
payda boladi.
Biologiyaliq koz - qarasinan ekosistema qurammdagi 
komponentlerdi ajiratiw mumkin, yagniy: 1) organikahk emes 
zatlar (C, N, C 0 2, H20,), olar zat aylanista qatnasadi; 
2) 
organikalik zatlar (belok, uglevod, maylar, gumus) biotikaliq ham 
abiotikaliq bolimlerdi birlestiredi; 3) hawa, suw ham substrat 
ortaliq bolip, olar lqlimnin barliq tabiyiy faktorlarm oz ishine 
aladi; 4) avtotrof organizmler - producentler (payda etiwshiler), 
yagniy jasil osimlikler osimlikler bolip, olar anorganikaliq zatlar 
esabman organikaliq zatlardi islep shigaradi ham jer betindegi 
piitkil tiri organizmler ushm birlemshi onim - aziq-awqat islep 
shigaradi; 5) geterotrof organizmler - tayar birlemshi onimler 
esabman jasaytugin haywanlar bolip, olarga konsumentler kiredi. 
Sonday aq bul toparga reducentler yaki destruktorlar kirip 
(bakteriyalar, zamanqlar), olar apiwayi oli organikaliq zatlar 
menen 
aziqlanadi. 
Trofikaliq 
diiziliwdegi 
nizamlar 
eki
247

---

kategoriyaga bolinedi: biofaglar tiri organikaliq zatlar menen 
aziqlaniwshilar ham saprofaglar - oli organikaliq zatlar menen 
aziqlamwshilar. Biofaglar ishinde fitofaglar 
- haywanlar, 
insanlar, parazitler birlemshi konsumentler bolsa, 
jirtqishlar 
ekilemshi ham ushlemshi konsumentler esaplanadi.
Trofikaliq diiziliw aziqlamwmda tomendegishe apiwayi 
jagdayda amqlaw mumkin, yagniy:
Osimlikler 
Producentler 
kiyik, qoyan 
qasqir, burkit
—;------ ► Birlemshi----------► Ekilemshi
konsumentler 
Konsumentler
Ekosistemalar 
ishindegi 
kopshilik 
biogen 
elementler 
(uglerod, azot, fosfor) ham organikaliq birikpeler (uglevodlar, 
beloklar, maylar) tiri organizmlerdin ishinde gana emes, balki 
sirtmda da ushiraydi ham tiri hamde oli jmislar arasmda barqulla 
energiya agimm payda etedi.
Tabiyatta avtotroflar tarepinen payda bolgan organikaliq 
zatlar geterotroflar tarepinen shiritiledi ham ortaliqta barqulla ten- 
salmaqliliq juzege keledi. Energiya beretugin har qanday 
biologiyaliq oksidleniw shiriw dep aytiladi.
Shiriw processi abiotikaliq ham biotikaliq faktorlar birliginde 
juzege keledi. Osimlik ham haywanlar qaldiqlarin aqirma shekem 
shiriwin geterotrof yaki sarofaglar amelgc asmladi.