Mamleketlik universiteti jumanov m. A

—*
biocenozlar 
—+
ekosistemalar him biosfera juzege kelgen.
Solay etip, ekosistema ishindegi osimlikler (producentler) 
ham haywanlar (konsumentler), jirtqish ham jemtik qatnaslan, 
olardm sani, sipati, tigizligi, duzilisi, olar jasap turgan ormdagi 
energiya agimi menen olshenedi, sheklenedi. Kelip atirgan 
energiya tek osimlik denesinde gana bir halattan ekinshi halatqa 
otedi.
ч.
294

---

Quyashtan kelip atirgan nurdi jutqan predmet aste aqinn 
qizadi ham nur energiyasi issiliq energiyasiria aylanadi. Jer jiida 
ulken potencial energiya zapasma iye bolsada omn turli 
zonalarmda temperatura har-qiyli boladi ham bul jagday 
quyashtan keletugm nurli energiya esabman toltmhp, basqarilip 
turadi. Jaqtiliq energiyasmin jiida az bolimin (4-5%) osimlikler 
jutip, potencial aziqhq energiyasina aylandiradi (41-siiwret). 
Organikaliq zatlardi haywanlar aziq sipatmda qabil etip, onm kop 
bolimin issiliqqa (hareket etiw, dem aliw, dene temperaturasin 
turaqli saqlaw) ham jiida az bolimin (1%) oz denesin diiziwge, 
massasin asmwga sanplaydi. Energiya bir organizmnen ekinshi 
organizmge otiw waqtinda omn adewir bolimi issiliq sipatmda 
atirapqa tarqaladi.
Ekosistemalarda ushiraytugm organizmler quyashtan kelip 
atirgan uzm tolqmli jaqtiliq energiyasi tasirine ushiraydi. Quyash 
energiyasi turli regionlarda lqlimdi (temperatura, suwdin 
puwlamwin) ozgertedi, bir bolimi bolsa fotosintezge sanplanadi.
Jer betine quyashtan 2 kal.sm2 min. birdey barqulla energiya 
kelip turadi. Quyashtan kelip atirgan energiya agimi mawsimler 
boyinsha ham ekosistemanm omina qarap ozgerip turadi.
41-siiwret. Ekosistemada energiya agimi,
300

---

Jer betine quyashtanjilina 134* 1019 kkal sm2 energiya kelodi, 
sonnan 37% i atmosferaga qaytadi, 63% i hawa ham jergc jutiladi. 
Quyashtan shigip atirgan nurlar din yanmina jaqmi jer betinc jctip 
keledi. Sol energiya esabman teniz tolqmlari, suw puwlaniwi, jer 
betindegi jasaw processi, tabiyatta zatlar almasiwi tinimsiz 
dawam etip turadi.
Organikaliq zatlardi payda etetugm jasil osimlikler planetaga 
keletugm quyash energiyasman jilina 5*1020 kkal koleminde 
paydalanadi.
Ekosistemalar onimdarligi ham olarda biogen elementlerinin 
aylanip turiwmda, sol jerdegi avtotrof osimliklerdin kun, ay, jil 
dawaminda algan uluwma quyash nuri ulken ahmiyetke iye.
Quyashtan kelip atirgan energiyanin 1% ke jaqmi aziqliq 
energiyasi ham basqa biomassalarga otedi, shama menen 70% i 
issihqqa aylanip, puwlaniw, jawin, samalga ketedi, biraq 
jogalmaydi. Temperatura, lqlim, hawa-raymin ozgeriwi ham 
suwdin aylanip tunwm tam inleydi, jerde jasaw processin 
basqaradi.