Mamleketlik universiteti jumanov m. A

Tayanish 
sozler: 
ekosistema, 
biogeocenoz, producent,
konsument, 
reducent, ekotop, 
klimatop, 
edafotop, 
avto trof
g eterotrof aziqhq shinjin, detrit, birlemshi onim, ekilemshi onim,
ekologiyahq piram ida, togay, taw, biosfera, avtotrof, g eterotrof
birlemshi konsument, ekilemshi konsument.
Jerde jasaytugm tiri organizmler ham olardi qorshap turgan 
jansiz elementler bir biri menen har dayim, lizliksiz baylamsta 
boladi. Osimlikler uglekisliy gaz, suw, kislorod ham mineral 
duzlarsiz jasay almaydi. Geterotrof organizmlerde avtotrof 
organizmlersiz jasay almaydi, biraq kislorod ham suw siyaqli 
organikaliq emes birikpelerdin kirip tunwma zanir. 
Qalegen 
ortaliqta onm tiri organizmlerine zanir bolgan anorganikaliq 
birikpelerinin zapaslan eger qayta tiklenbegende ol uzaq waqitqa 
jetpegen bolar edi. Biogen elementlerdin ortaliqqa qaytanliwi 
organizmlerdin tirishiligi dawammda, sonday aq olar nabit bolgan 
son da haywan olikler ham 6simlik denelerinin ldirawi 
natiyjesinde dawam etip otiradi. Solay etip, birlespe jansiz ortaliq 
penen birge ashiq sistema payda etip onda energiya agimi ham zat 
aylamsi tamiyinlenedi.
Zat aylanis jurip otiratatugm organikaliq ham anorganikaliq 
komponentlerdin qalegen jiymdisi 
ekosistema 
dep ataladi.
10.1. Ekosistemanin qasiyetleri, b61imleri ham shegaralan
Aldihgi bapta korsetip otilgenindey, biocenoz ham onin 
biotopi bir - birinen ajiralmaytugin elementler bolip, olar bir -
birine tasir etedi ham belgili darejede kiishli ekologiyahq sistema 
payda etedi. Ekosistema termodinamikaliq tarepten ashiq sistema 
bolip waqit boymsha turaqh boladi. Ekosistema eki bolimnen 
payda bolip, onin organikaliq bolegi biocenozlardagi tiri 
organizmler, anorganikaliq bolegi biotop, yagmy jasaw ominan 
turadi.
Ekosistema biotop ham biocenozdan ibarat bolip, bul sistema 
boymsha jasaw ominin relefi, lqhrn, botanikahq, zoologiyaliq,
293

---

topiraq, gidrologiyaliq ham geoximiyaliq tarepinen ekosistema 
putkil abiotikaliq ham biotikaliq faktorlardi oz ishine aladi. 
Kopshilik ekosistemalar uzaq evolyucion rawajlamw ham 
turlerdin jasaw ortaligma iykemlesiw processinde payda bolgan. 
Ekosistemalar oz nawbetinde birlesip, biosferam payda etedi. 
«Ekosistema» atamasi birinshi marte ingliz ekolog alimi A.Tensli 
tarepinen 1935- jili ilimge kiritilgen. Ekosistema koncepciyasi 
menen birge parallel turde «biogeocenoz» taliymati da rawajlandi. 
Omn tiykarm salgan alim, rus akademigi V.N. Sukachev (1942) 
bolip tabiladi.
«Biogeocenoz» ham «Ekosistema» tusinikleri bir - birine 
jaqin bolip, eki jagdayda da tiri organizmler ham olardm jiyindisi, 
bir-biri ham ortaliq penen qatnaslarm aniqlaydi. V. N. 
Sukachevtin miynetlerinde biogeocenoz ekositema sipatmda 
tariplenedi, yagniy biogeocenoz - jeke halat bolip ekosistemamn 
amq bir darejesi esaplanadi.
Biogeocenoz - bul tiri organizmlerdin quramah duziliske iye 
kompleksi bolip, on in jagdayi, hareketi jansiz oratliqqa ham omn 
menen bolip otetugin qatnaslarga baylanisli. Bul birlespe ozinin 
qasiyeti boymsha ozgeriwshen, basqa birlespeler menen qatnasta 
ham waqit boymsha turaqli bolip keledi. Biogeocenozlar jer 
betinin har-qiyli jerinde payda boliwi mumkin.
Kobinese ekosistema ham biogeocenoz tiisinikleri bir-birinin 
sinonimi sipatmda qollaniladi ham derlik bir qiyli manisti 
bildiredi, biraq ayinm bir tarepleri menen panqlanadi:
Biogeocenoz 
Ekosistema
1. Tabiyiy hadiyse esaplanadi. 
1. Tabiyiy yamasa j asalma
2. Belgili tabiyiy shegaraga iye 
hadiyse boliwi mumkin. 
bolgan kensliktegi birlik; ol qonsi 2. Funkcional birlik bolgani 
biogeocenozlardan fitocenozi 
ushin qonsi ekosistemalardan 
menen ajirahp turadi. 
ajiralip tunwi shart emes.
3. Biogeocenoz quramina adam 
3. Iri ekosistemalar adette adam 
kirmeydi. 
tasirinde boladi.
Biogeocenozdin tiykargi komponentleri - atmosfera, taw 
jimslan, suw, osimlik ham haywanat dunyasi esaplanadi. Omn
294

---

organikaliq 
dunyasi 
(osimlikler, 
haywanlar, 
zamamqlar, 
mikroorganizmler)-biocenoz dep atalip, ortaliq bolsa - ekotop 
yaki biotop delinedi. Biotop 6z gezeginde klimatop (hawa), 
edafotop (topiraq) ham gidrotop (suw) siyaqli quram boleklerden
ibarat (39-siiwret).
Biogeocenozlar 
hdr 
qiyli olshemde, yagniy 
kishi ham lilken maydanda 
boliwi 
mumkin.
Batpaqliqtagi 
donlik, 
togaydagi tubir, qalegen 
bir haywan uyasi atirapi, 
akvarium siyaqhlar kishi 
biogeocenozga 
misal 
bolsa, togay, dala, shol, 
ham basqa maydanlar iri 
biogeocenozga 
misal 
bola aladi.
. 
A.Tensli tariyplewinshe -
39"SUWrL Br° geOCenOZ 
ekosistema 
zatlar 
ham
1SL 
energiya 
almasmiwma 
iye
bolgan tiri ham jansiz komponentlerdin sheksiz sistemasi 
esaplanadi. Demek, ekosistema - mikroorganizmlerge iye bolgan 
bir tamshi suw, togay, tiibektegi dsimlik, akvarium, biosfera h.t.b. 
esaplanadi.
Ekosistema 
biogeocenozga 
qaraganda 
kenirek 
tiisinik 
esaplanadi. Har qanday ekosistema oz gezeginde biogeocenoz 
bola aladi, biraq h&r qanday biogeocenoz ekosistema bola 
almaydi.
Ekosistemalar komponentleri ham olardagi processler: 
biologiyaliq birlik, energiya kcliwi ham zatlar almasiwman ibarat. 
Bul jerde quyashtan kelip atirgan energiya bir tarepke qaratilip, 
biologiyaliq birlespe tarepinen ozlcstirilip, sipat tarepinen 
quramali 
organikaliq 
zatlarga 
otedi 
ham 
energiyanin 
koncentrlengen formasina aylanadi.
Barhq ekosistemalar, sonday aq biosferada ashiq sistema 
esaplanadi. Olar energiya aladi ham energiya shigaradi.
V
^oG E Q C E j^q>