Estetika teoriyası

Estetika teoriyası

1. Estetika predmeti haqqındaǵı kóz-qaraslar
2. Estetikanıń ilimler sistemasındaǵı tutqan ornı.
3. Estetikanıń jámiyetlik turmıstaǵı áhmiyeti


Estetikalıq oy-pikirdiń rawajlanıwınıń tiykarǵı basqıshların adam jámiyetiniń rawajlanıw tariyxınan óndiris kúshleri menen óndiris qatna-sıklarınıń rawajlanıwınan klasslıq gúrestiń barısınan, sonday-aq ulıwma jámiyettiń ruwxıy mádeniyatınıń rawajlanıwınan bólek ayırıp qarawǵa bolmaydı, sebebi estetikalıq pikir adam jámiyeti tariyxınıń tutas rawajlanıwınıń shegin názerde tutadı. Estetikalıq oy-pikir qul iyelewshilik jámiyette kelip shıqqanı menen kórkemlik-estetikalıq iskerlik penen estetikalıq sananıń baslamalarınıń payda bolıwı orta paleolittiń aqırına (Muste dáwiri) hám eń aqırǵı paleolitke (Orinyak — biziń eramızǵa shekemgi 40—35 mıń jıllıqlar), Solyutre — b, e. sh. 35— 25-mıń jıllıqlar, Madlen — b. e. sh. 25 — 12-mıń jıllıqlar) qaraǵan oǵada áyyemgi dáwirge tuwra keledi. Mına fakt oǵan mısal bola aladı: Aytayıq, Muste dáwirinde adam tájiriybede quramalı qural jasap, olarǵa reńli belgiler salǵan, olarǵa belgili tártipte ornalaskan oyıqlar islegen. Arxeologlar diywallardaǵı, úngirlerdiń tóbesindegi jazıwlardı relefler menen domalaq skulpturalardıń payda bolıwın keyingi paleolitke jatqaradı. Áyyemgi xudojnikler oxra boyawınıń járdemi menen attıń, suwınnıń, ógizdiń, bizonnıń, nosorogtıń, arıslannıń súwretlerin salǵan. Qola dáwirinde qul iyelewshilik formaciya kelip shıǵadı. Egipette, Qos dáryada, Qıtayda klasslıq mámleketler payda boladı. Usı dáwirde estetikalık oy-pikirdiń dáslepki baslamaları tuwıladı, olar teoriyalıq rejeler, traktatlar túrinde katań qáliplespeydi. Egipette qurılıs isiniń kol óneriniń skulpturanıń rawajlanıwı bayqaladı. Áyyemgi egnpetliler tek gózzallıq haqqında, gózzallıqtıń jaqsılıq penen baylanısı xaqqında ǵana emes, al soǵan sáykes estetikalıq terminler haqqında da túsinikke iye bolǵan.
Shumerlilerdiń (b. e. sh. 4 — 3-mıń jıllık) mádeniyatı hádden tıs baylıǵı menen ajıraladı. Ájayıp arxitekturalıq estelikleri, relefleri, kórkem óneri, sóz sheberligi sol dáwirdegi estetikalıq iskerlik hám estetikalıq sananıń joqarı dárejede rawajlanǵanlıǵın kórsetedi. B. e. sh. 2-mıń jıllıqtıń birinshi yarımında Vavilon mádeniyatı birnnshi planǵa shıǵadı. Bul jerde súwretlew iskusstvosı ǵana emes¹ kórkem ádebiyat ta rawajlanadı. (Gilgamesh haqqındaǵı dástannıń baslı teması adamnıń ólmewi hám qudaydıń ádalatsız tártiplerine qarsı gúres bolıp tabıladı). B. e. sh. XII ásnrden baslal b. e. II ásirine shskemgi úlken tariyxıy dáwir dawamında jaratılǵan áyyemgi evreylerdiń til sheberlignniń ájayıp esteligi «Bibliya». («Táwrat») úlken qızıǵıwshılıq tuwdıradı) bul jerde gáp Tozıǵı jetken wásiyat dep atalatuǵın kitap haqqında bolıp otır). Bul jerde gózzallık hakqındaǵı túsinik dniiy-mifologiyalıq formada kórinedi.
Orta Aziya adam jasaytuǵın en áyyemgi orınlardıń biri, adamzat mádeniyatınıń eń áyyemgi oraylarınıń biri bolıp tabıladı. Parfiya, Margiana, Xorezm, Sogd_? Baktriya, CHach, Fergana sıyaqlı áyyemgi memleketlerdiń esteliklerin eske túsiriwge boladı.' Bul jerlerde biziń eramızdıń 1-mıń jıllıǵına shekem qorǵan qurılısları, saraylar, xramlar boy tiklegen. Tashkent, Samarqand, Buxaranıń muzeylerinen ájayıp terrakot figuralardı, hayran qalarlıq ıdıslardı, qımbat bahalı tabaqlar menen keselerdi, adamlardıń súwretleri sáwlelengen teńgelerdn hám áiyemgn sheberlerdiń epli qolları menen islengen kóplegen basqa da zatlardı kóriwge boladı. Qaraqalpaq xalqı — eń áyyemgi xalıqlardıń biri, Orta Aziyanın eń bay mádeniy miyrasların dóretiwshilerdiń biri. Qaraqalpaqstannıń belgili arxeologları V. SH Ygolinnik, M. Mámbetmuratovtıń, E. Biyjanovtıń, N. YUsupovtıń, G. Xojaniyazovtıń, M. Tórebekovtıń, M. Qıdırniyazov hám basqalardıń kóp kúsh salıwları nátiyjesinde Araldıń qubla jaǵalawınıń turǵınlarınıń óziie tán bolǵan mádeniyatı bizlerge málim boldı. Biraq mına nárseni aytıwǵa turarlıq, yaǵnıy estetikalıq kóz qarastan qaraǵanda Qaraqalpaqstandaǵı áyyemgilik ele izertlenbegen. Sonlıqtan júdá erte dáwirde Qaraqalpaqstandaǵı estetikanıń rawajlanıwı haqqında gáp etkenimizde iskusstvonıń rawajlanıw nızamlılıqlarınıń konkret kórinislerin túsindiriw, biymálim xudojniklerdiń hakıyqatlıqqa kóz-qarasın anıqlaw menen ǵana shekleniwimizge tuwra keledi. Bul payıtlar xalıkgıń, turmısında áyyemgi iskusstvonıń rolin belgili dárejede ashıp beredi, estetikalıq kanonlardıń, principlerdiń haqıyqatlıqtı kórkemlik jaqtan ózlestiriw procesinde estetikalıq kóz qaraslardıń da qáliplesiw hám rawajlanıw basqıshlarınıń ashılıwlarına járdem etedi.
Bul máselelerdi túsindiriwge járdem etetuǵın tinkarǵı faktorlardıń biri arxeologiyalıq oljalar menen materiallıq mádeıiyattsh estelikleri bolıp tabıladı. Áyyemgi jámiyetlik duznm dowirinde jasalǵan miynet quralları, mádeniy yamasa turmıs ıqtıyajları ushın ılaydan jasalǵan ıdıslar Qubla Aral jaǵalawın jaylaǵan xalıqlardıń arasında iskusstvonıń rawajlanıw dárejesin bahalawǵa tiykar beredi. Qubla Aral jaǵalawın mákan etiwshilerdiń estetikalıq sezimleri, estetikalıq talǵamlarınıń kórinisleri haqqında hár qıylı naǵıslar maǵlıwmat beredn. Miynet kurallarına, ıdıslarǵa soǵılǵan Janbas-4 bándirgisi Aral jaǵalawındaǵı eń áyyemgi estelik bolıp tabıladı (b. e. sh. IV ásir). Bándirgide tastan, kvarnitten jasalǵan miynet quralları, súyyokten islengen qarıw-jaraqlar, sonday-aq dushshı suw hám teńiz baqanshaqlarınıń qabıǵınan burawlap islengen bezeniw zatları tabılǵan. Bándirgiden tabılǵan ıdıslardıń hámmesi derlik ónerlep taslanǵan. Orınlanıw texnikası boyınsha háreketleri hár qıylı. Naǵıslar xár qıylı kólemdegi taraq tárizli shtamp penen ushlı qural (keskish, teskish), ushı topır tayaqshalar mensı islengen. Dóńgelek xám úsh múyeshli etip oyıp salınǵan naǵıslar, tútikshe sımatizler, tıshqan iz hám «shırsha» naǵıslar keń kollanılǵan. Cilindr formasındaǵı ıdıslar ushın tolıq xónerlep taslaw xarakterli bolǵan. Sonda ıdıstıń beti tolıǵı menen gorizontal belbewler menen qorshalǵan, bul belbewlerdiń ishki jaǵınıń naǵısları tigine xám kesesine jaylasqan. Kasa hám badıya tárizli ıdıslardıń ernekleri naǵıslanǵan. Bándirgidegi keramikanı xarakterleytuǵın áxmiyetli belgilerdin, biri ıdıslardıń diywalların qızıl hám sarı boyaw menen boyaw usılı bolıp tabıladı. Bulardıń hámmesi gózzallıq tarawına jatatuǵını sózsiz. Qoy qırılǵan qala (b. e. sh. 1-mıń jıllıq) nı kazıw waqtında tabılǵan terrakot³⁷ statuetkalar da haqıyqatlıqtı estetikalıq ózlestiriwden dálalat beredi. Eń eski estelik hayaldıń bası, shaması ol Ónimdarlılıq qudayı Ana quday — Anaxitanıń bası bolsa kerek. Qolına júzim solqımı menen pıshaq uslaǵan er adamnıń jalańash gewdesi Dioniske³⁸ jaqın táńirdiń simvolı bolsa kerek. Hátte bul denesheler arxeologlardıń shamalawı boyınsha mádeniy áhmiyetke iye hám mádeniy dástúrler menep baylanıslı bolǵan, olar iskusstvonıń ósip ketken dárejesin ańlatadı. Bul dáwirdegi terrakot ushın xarak-terli nárse betlerdi, túrlerdi, jıyrıqlardı, islep shıǵılǵan kórkemlew usılların tiplestiriw, ájayıp plastika bolǵan. Dionisti súwretlewde sheber bareleftin³⁹ ezgeshelikleri menen prindiplerin júdá jaqsı sezgen. Onıń artqı jaǵı tegis jiyegine qaray kırlanıp jumırlanǵan, jiyekleri bir pishindi payda etkendey, organikalıq túrde oń tárepiniń plastikasına ótip ketedi. Skulpturanıń bul ózgeshelikleri orınlanıw texnikasının ózine baylanıslı: terrakotanıń oń jaǵı qálipke túsirip kuyılǵan da, al artqı jaǵı qural menen qoldan jonıp islengen. Bul qudaylardıń deneleriniń ayırım bóleklerin súwretlewde áyyemgi xudojniklerdiń usınday dállikke erisiwi ushın qanshama dıqqat hám anıqlıq kerek bolǵan. Xudojnik ılaydan qudaylardın músinin jasap ǵana qoymay, ullı figuralar menen óz muhabbatın da bere bilgen.