Mamleketlik universiteti jumanov m. A

1. Juzip jiiriwshi formalar.
1.1. Toliq suw formalan - nekton, plankton, bentos.
1.2. 
Shala 
(yanm) 
suw 
formalan 
- 
siingiwshiler, 
sungimewshiler, suwdan tek aziq tabiwshilar.
II. Jerdi qazwishi formalar.
2.1. Uluwma jer qaziwshilar (piitkil tirishiligi jer astmda).
2.2. Ayinm jer qaziwshilar (jer ustine shigip turadi).
III. Jer usti formalan.
3.1. In qurmaytugmlar: juwmwshilar, sekiriwshiler, jer 
bawirlawshilar.
3.2. In qunwshilar: juwmwshilar, sekirip jiiriwshiler, jer 
bawirlawshilar.
3.3. Jiralar haywanlan.
IV. Tereklerde ormelewshi formalar
Tereklerden tiispey jasawshilar ham waqtinsha terekke 
ormelewshiler.
204

---

V. Налу a for malar 
1
.
Aziqti hawadan tabiwshdar, jerdegi aziqqa hawadan 
qaraytugm formalar (hawada baqlap turip aziq tabatugin).
D.N.Kashkarov 
klassifikaciyasinda 
haywanlardin 
morfologiyasi, hareket qiliwi ham aziqlamwi siyaqli qasiyetleri 
inabatqa 
alingan, 
sonday-aq haywanlar ortaliqtm 
lgalliq 
darejesine qarap igalliqti suyiwshi (gidrofiller) ham quriqliqti 
siiyiwshi (kserofiller) toparlanna bolinedi.
Haywanlar 
aziqlamwina 
qarap: 
osimlikler 
menen 
aziqlamwshilar, hamme zat penen aziqlamwshilar, jirtqish ham 
older menen aziqlaniwshdarga bolinedi.
Suw ortahgmda ushirasatugm gidrobiontlar tomendegi 
tirishilik formalarina (Zernov, 1949. Konstantinov, 1972) iye.
1. Plankton: Hareketsiz shar siyaqli, nurlamwshi tayaqsha 
tarizli formalar.
2. Nekton: Jilan siyaqli torpedo siyaqli eskek ayaqh turler.
3. Bentos: Hareketsiz epibiontlar, terek tarizli, baqanshaqli 
ham qalta siyaqli formalar.
Bul suw ortaligi tirishilik formalarinda gabitual uqsasliq 
joqari qalipleskenliginen apiwayi toparlarga qarap artip banwi 
bayqaladi. Bir topar tirishilik formalarmdagi bir-birinen uzaq 
turlerge qaraganda jaqm, tuwislas organizmlerdin uqsasligi kop. 
Onnan tisqan, joqan topardagi dizimge suw ishinin turli 
terenliklerine morfologiyaliq iykemlesken organizmler (plankton, 
nekton, nektobentos, bentos) kiritilgen. Orta darejedegi dizimge 
hareket qilatugin haywanlar tipi, apiwayi toparga tiyisli tirishilik 
formalarina bolsa minez-quliqh qasiyetlerine qaray haywanlar 
kiritilgen.
Har bir tirishilik formasi tiirli sistematikaliq toparlar 
wakillerin dene diizilisin ham biologiyaliq qasiyetlerine qarap 
biriktirgen. Maselen: planktonga suwda asilgan halda az hareket 
qilip qalqip jiiriwshi haywanlar kiredi. Nekton toparma - adewir 
lilken, aktiv hareket qilatugin haywanlar kirip, olar jilan siyaqli, 
torpedo siyaqli ham juzgish formalarga iye boladi.
Uship jiiriwshi aanatli haywanlar - aerobiontlar atli tirishilik 
formalan topanna kiritiledi. Olar ham sirtqi korinisleri menen 
jiida kop tarepleme bir-birine uqsap ketetugin, biraq har-qiyli
205

---

sistematikaliq toparlarga tan. Atap aytqanda: iynelikler - shibm - 
shirkeylerge, uyrek - quslar klasina, jarganat bolsa sut emiziwshi 
klasma tan.
Bul haywanlar sistematikaliq hamde anatomiyaliq tarepten 
juda lilken ham keskin panqlamwlanna qaramastan, ushiwga 
beyimlesken gabitual uqsasliqlarga iye.
Professor N.P.Naumov (1963) haywanlardi awqatlamwlan 
boymsha tomendegi toparlarga boledi:
1. Azzi awqatlamwshi turler. Bul toparlarga hareket 
qilmaytugm yamasa juda az hareket qilatugm tomen, apiwayi 
duzilgen turler kirip, olarga ishek quwislilar, iyne terililer, ayirim 
qurtlar, lancetnikler misal bola aladi. Olarga pas darejede zat 
almasiwi, az aziq ham metabolizm qasiyetleri tan.
2. Parazitlik joli menen (ekto ham endo) awqatlaniw.
3. Aktiv awqatlamwshi turler. Bul toparga kiriwshi 
haywanlar joqari darejede awqatqa talabi lilken bolip, awqatti 
amawli jerlerden qidmp tawip ozlestiredi. Bul 6z gezeginde 1) 
Jayilip otlawshilar (suwdagi planktonlar, bentos, nekton): 
otlaqzardagi terekler, putalar ustindegi haywanlar, quslar: 2) 
Jayilip, otlap, ot-jem shoplerdi jeydi yamasa ayirim otlaydi, 3) 
Anlip tunp, oljam tutip, sol menen awqatlanatugin jirtqishlar. 
Olarga bahqlardan - shortan baliq, quslardan-lashm, uki, burl t, 
qirgiy, siit emiziwshilerden - qasqir, jolbans, anslan ham basqalar 
kiredi. 4) Quwalap, baqlap aziq tabiw adewir quramali jol bolip, 
bul toparlarga quslar (birqazan, qarabay) ham sut emiziwshiler 
kiredi.
A.N.Formozov (1945) siit emiziwshi haywanlardi morfo­
logiyaliq korinislerine qarap tomendegishe 5 tipke boledi.
1. Jer usti formalan
2. Jer asti formalan
3. Terekke baylanisli formalar
4. Hawada jasawshi formalar.
5. Suw formalan.
Usi har bir tip ishinde hareket qiliwi, jasaw iskerliklerine 
qaray jagdaylanna iykemlesiw qasiyetleri, 
morfologiyaliq 
formalan kelip shiqqan. Osimlikler siyaqli haywanlardmda iri 
taksonomiyahq birliklerinin ishinde tirishilik formalan amq
206

---

panqlanadi ham ajiratilgan toparlar turlerinin ekologiyahq har 
qiyliligi menen panqlanadi (26-suwret).
26-suwret. Har-qiyli jasaw obrazlarma iye qann-ayaqli 
mollyuskalardiA dene formalan
Atap aytqanda quslar ozlerinin sirtqi korinisleri, jasaw 
ortahqlan, hareket qiliw ham awqat tabiw jagdaylarma qarap 
tomendegi tirishilik formalanna bolinedi:
1. Agash deneli osimlikler quslari.
2. Qunqliqtm ashiq kenisliginin quslari.
3. Batpaq ham sayiz suwlar quslari
4. Suw kenisligi quslari.
Har bir tipke tan formalardin specifik tirishilik formalan bar: 
yagniy, aziqti tirmasip shigip tabatugin formalar-toti quslar, 
shimshiq tarizliler, hakkeler; uship jurip aziq tabatugm formalar - 
togaylarda ukiler, tentekquslar; ashiq jerlerde ushiraytugm uzm 
qanat tarizliler uzm tumsiqlar misal boladi. Jer ustinde hareket 
qilip awqatlamwshilarga - tawiqlar, tuye quslar, laylekler; suwda 
juzip ham suwga sungip aziq tabatugm formalar-pingvinler, 
gagarlar, sungigirler, uyrekler, gazlar ham basqalar esaplanadi.
Topiraqta 
ushiraytugm 
mayda 
haywanlardin 
tirishilk 
formalan olar jasaytugm ortaliqtin kompleks faktorlan (jaqtiliq, 
temperatura ham igalliq) tasirine baylanisli topiraqtm mayda 
haywanlan tomendegi tirishilik formalanna bolinedi.
1. 
Atmobiontlar - jer ustine toplangan osimlik qaldiqlan 
ustinde ushiraytugm kozli turler.
207

---

2. Euedafikaliq turler - topiraqtin juqa qatlamlarmda 
ushiraytugm kozsiz haywanlar.
3. Gemiedafikaliq turler - aldmgi eki topar araligina tan 
formalar.
Shibin-shirkeyler ishinde dene formasi bas duzilisi, ushiw 
apparati, reni boymsha shegirtkelerde tomendegi tirishilik 
formalan panqlanadi (Chernova, Bilova, 1988).
1. Tamnobiontlar - (denesi iri, qomr-kul renli), putalar, 
tereklerde jasaytugm turler.
2. Xortobiontlar - shop osimliklerdin tiirli yaruslarmda 
ushiraytugm formalar (denesi jasil rende boladi).
3. Gerpetobiontlar - topiraqtagi organikaliq qaldiqlarda 
jasawshi formalar.
4. Eremobiontlar day topiraqlardin listinde ushiraytugm 
tiirleri.
5. Psammobiontlar - qumli jerlerge tan tiirler.
6. Petrobiontlar - az osimlikli taslar, tasli jaylarga 
iykemlesken tiirler (reni kiil ren ham sari).
7. Ashiq geofiller-piitkilley ashiq ormlarda, shol sharayatli 
topiraqlarda ushiraytugm shibin-shirkeyler.
Shegirtkelerdin joqanda keltirilgen bul tirishilik formalan, 
olardin dene konfiguraciyasina, bas ham ayaqlardin diizilisine, 
ushiw apparati ham dene listinin renleri tiykarinda klassifikaciya 
qihngan.
Bizge malim ekologiyahq tirishilik formalan dizimin 
diiziwde 
kobinese 
ekologiyahq 
mawritlerden 
paydalanip, 
morfologiyaliq qasiyetlerine ekilemshi darejede ahmiyet beriledi. 
Morfologiyaliq tirishilik formalar dizimin diiziwde albette 
ekologiyahq ham morfologiyaliq mawritler qosip alip banladi.