Mamleketlik universiteti jumanov m. A

5
! 
sirtqi ortahq penen garmoniyada ekenligin, besikten qabirge 
] 
shekem yamasa tuqimnan nabit bolganga shekem baylanisli 
j
formasi tusiniledi.
<
Osimlikler ekologiyasinda bul terminniri sinonimi sipatinda 
j 
«ekobiomorf», «osiw formasi», «epimorf» siyaqlilar qollaniladi.
I.G.Serebryakov tirishilik formasi haqqinda janede teren 
tusinik berip, osimliklerdin «tirishilik formasi» degende-malim 
sirtqi ortahq sharayatinda osimlikler toparmm osiwi ham 
rawajlamwi natiyjesinde kelip shigatugm uluwma korinisin (bet
198

---

alpeti, gabitusi) tusinedi. Ane usinday korinis topiraq, klimat 
jagdaylarma iykemlesiw belgisi sipatinda tariyxiy kelip shiqqan.
«Tur» ham «tirishilik formasi» tusiniklerin aralastinp jiberiw 
mumkin emes, sebebi har bir turdin ozi turli ekologiyaliq 
sharayatta har-qiyli tirishilik formalarma iye boliwi mumkin. 
Maselen: kopshilik terekler jasaw omi atirapmda puta yamasa 
jatip osetugin formalardi payda qiliwi mumkin. Basqasha 
aytqanda, jasaw sharayati ekologiyaliq faktorlar (klimat, topiraq 
h.t.b.) ozgeriwi menen tirishilik formalarda ozgeredi.
Ekinshiden, turli floristikaliq regionlarda klimat, topiraq ham 
basqalar uqsas bolgan sharayatta sistematikaliq tarepten bir-birine 
uzaq bolgan turler-uqsas, analogiyahq, konvergent tirishilik 
formalar payda qiladi. Maselen: Orayliq Amerikada sukkulent, 
kaktus siyaqli formalar haqiyqiy kaktuslardan payda bolgan 
yamasa biyik tawlarda turli sistematikaliq toparlar arasmda 
adewir bir-birine uqsas tirishilik formalarin baqlaw mumkin. 
Bunday sistematikaliq jaqtan uzaq bolgan turler uqsas jasaw 
orinlarinda jasaganhgi sebepli olarda sirtqi korinislerinde uqsasliq 
payda boladi. Bul process 
konvergenciya
dep ataladi. Maselen, 
ushiwga beyimliligi bolgan har-qiyli klass wakillerin atap otsek 
boladi (24-suwret).
Ortaliqtin fizikaliq jagdayi qansha qatal bolgan saym ogan 
beyimlesiw jollari sonsha sheklene beredi.
24-suwret. Ushiwga beyimliligi bolgan har-qiyli klass wakillerindegi 
konvergentlik rawajalamw
199

---

Osimliklerdin tirishilik formasina tiyisli turli tiisinikler ham 
sxemalar bar bolip, usilardan biri hazirge shekem ken tarqalgan, 
jasap kiyatirgan sxema daniyah botanik K.Raunkier (1903) 
sxemasi esaplanadi. Raunkier klassifikaciyasi osimliklerde 
janalanip turatugin organlarimn, asirese, burtiktin jaylasiwma ham 
olardin qistin qolaysiz sharayatman 
saqlaniwma yamasa 
qurgaqshiliqtan qorganiwina tiykarlanadi (25-suwret). Ane usi 
belgige tiykarlamp jer juzindegi barliq osimliklerdin tirishilik 
formalan 5 turge bolip uyreniledi.
1. Fanerofitler (Ph)-phaneros grekshe-aniq korinip tunwshi 
degen manisti bildiredi. Bul terek ham putalar esaplamp, olardm 
blirtikleri jer betinen adewir biyikte (30 sm) jaylasqan. Qista 
shaqalan saqlamp qalinadi. Suwiqtan nabit bolmaydi.
2. Xamefitler (Ch)-xame-pas, jer bawirlawshi manisin 
anlatadi. Mayda ham shala putashalar kirip, olardm burtikleri jer 
betine jaqm (20-30 sm) jaylasadi, sirti bolsa qalin tengesheler 
menen qaplanadi, qista qar menen qaplanadi, shaqalan saqlamp 
qalinadi (teresken, izen, keyrewik).
3. Gemikriptofitler (GK) gemi-yarim, kriptos-jasmn degendi 
anlatadi. Bular kop jilliq shop tarizli osimlikler esaplanadi. 
Burtikleri jer kolemi menen ten jaylasadi, togilgen japiraq ham 
quwragan shaqalar menen qorgalgan boladi. Jer usti massasi qista 
quwrap qaladi (jonishqa, jantaq, qomrbas, otlaq osimlikleri).
4. Kriptofitler (K) kriptos-jasmn degendi bildiredi. Kop jilliq 
shop osimlikleri bolip, jer listi organlan qista piitkilley quwrap 
qaladi, janalaniwshi biirtikler jer astmda, har-qiyli terenlikte, jer 
asti 
organlannda, yagniy tiiynekler, 
tamirpaqallar, piyaz 
baslannda saqlamp qaladi (lala, podsnejnik, iris, narcis, jer 
almurti-topinambur).
5. Terofitler (Th) tero-jaz degen manisti anlatadi. Bir jilliq 
osimlikler bolip, olardm jer usti ham asti organlan qista quwrap 
qaladi, tek tuqimlari gana qislap shigadi. Tuqim jardeminde 
kobeyedi. Tuqimlari gana qis qurgaqshiliqqa shiday aladi (biyday, 
arpa, mash).