Mamleketlik universiteti jumanov m. A

V in BAP. POPULYACIYALAR EKOLOGIYASI
Tayam sh sozler: Populyaciya, gomeostaz, populyaciya sam,
tigizligi, 
cenopopulyaciya, 
latent, 
virginil, generativ, senil
dawirler, invazion, regressiv, normal tiptegi populyaciyalar,
etologiya, 
tuqimlas, pada, 
uyim, 
koloniya, 
tuwiliw, 
oliw,
emigraciya, immigraciya, osiw tezligi, biopotencial, eksponencial
osiw, logistikaliq osiw.
8.1. Populyaciya haqqinda taliymattiii payda boliwi ham
rawajlamwi
Ilimpazlar 
arasmda 
organizmlerdin 
qanday jiyindism 
populyaciya dew mumkinligi ustinde har dayim tartisiwlar bolip 
kelgen. Sebebi birinshiden, populyaciya tusinigi tek ekologlardi 
gana 
emes, 
balkim 
genetikler 
ham 
mikroevolyuciya 
izertlewshilerinde 
qiziqtiradi. 
Olar 
populyaciyam 
turlishe 
taliqlaydi. Ekinshiden, popylyaciya quramali struktura bolip, ol 
janede kishirek birliklerge ajiraladi (26-suwret). Kopshilik 
jagdaylarda ekologlarda populyaciya tusiniginin manisi haqqinda 
oylamay ol yamasa bul territoriyada tarqalgan belgili tur 
individlerinin jiymdisi dep tusinedi.
Populyaciyanm genetikaliq quramm biliw individler sanmin 
ozgeriwin amqlawda 
ulken ahmiyetke iye. Genetikler adette 
populyaciya degende, ol yamasa bul darejede oz-ozin jarata 
alatugm oz - ara genetikaliq baylamsqan individler toparm 
tusinedi. Daslep genetika erkin shagilisiw juz beretugin individler 
toparm populyaciya dep qaragan. Biraq keyinirek bunday 
individler jiymdisi tabiyatta juda kem ushirawi amqlandi. Bunnan 
tisqan tabiyatta oz-ozinen shagdisqan yamasa tek vegetativ jol 
menen kobeyetugm turler de bar. Sonin ushm genetikler hazirgi 
waqitta populyaciyam tariplegende erkin shagihstmw haqqinda 
aytpaydi.
Bazi alimlar misali, S.Shvarc, A.B.Yablokov, populyaciya 
terminin tek uzaq waqit analogiyaliq toparlar menen qatnasisiz 
jasay alatugm organizmler jiyindisina 
qollaw mumkin dep 
pikirleydi. Biraq bunday jagdaydi amqlaw juda qiym sebebi,
210

---

izertlew ham guzetiwlerdin bugan uzaq dawam ettiriwdin ilaji 
joq. 
Bunnan 
tisqan populyaciyalar 
tirishiliginin 
dawam 
etiwshiligi astronomiyaliq waqit emes, baikim biologiyaliq saat 
penen apiwayiliraq qilip, awladlar sani menen olshewimiz kerek.
Biraq kishi toparlar da bazida jetik populyaciyalar beriwi 
mumkin. Misali, bir jerden ekinshi jerge keltirilgen individler 
kobinese jetik populyaciyalarga aylanadi. Bunnan tisqan juda 
kishi 
genetikaliq ozgeriwshenlikke iye turlerde bar. Kishi 
toparlardin uzaq waqit payda bola aliwi yamasa almasligi tek 
olardm genetikaliq har-tiirliligi emes, baikim ekologiyaliq 
sharayatinada baylanisli. Keyingi waqitlarda kishi toparlarda jetik 
populyaciyalarga aylaniwi mumkinligine isenim adewir asti. 
Sebebi har qanday organizm neytral mutaciyalar arqali 
genetikaliq ozgeris imkaniyatlanna iye ekenligi aniq bolip qaldi.
Ekologiyada ekosistemah jaqtan jantasatugm ekologlar adette 
populyaciya degende, ekosistemaga kirgen bir tur individlerinin 
jiyindism tusinedi. Bunday tariptin kemshiligi sol, ekosistema 
shegarasin amq aytiw qiyin. Biraq bazi hallarda bul qarasiw ozin 
aqlaydi.
27-suwret. Pingvinler populyaciyasi
Populyaciyam uyreniwshi izertlewshige bul tiisinik jeterli 
emes. Sebebi birinshiden, sonday jagdaylar da bar, bir tur 
individleri bir ekosistemadan ekinshisine otip turiwi mumkin. 
Misali, iyneliklerdin lichinkasi suwda rawajlanadi, jetilisken
211

---

dawiri qurgaqliqlarga tuwra keledi. Bunday turli jasaw ortahgmda 
tirishilik fazalarm otikizetugin bir tiir individleri jiyindisin
V.N.Beklemishev gemipopulyaciyalar dep atagan.
Ekinshiden, bir ekosistemada genetikaliq jaginan boleklesken 
bir neshe populyaciyalar jasawi miimkin ham olardin ekologiyahq 
qasiyetleri turlishe boliwi miimkin.
Populyaciyalardi analiz qilganda qaysi ekosistema quramina 
kiriwinen tisqari organizmnin barliq tirishilik dawirlerine itibar 
beriw kerek. Sonda gana populyaciyada juz bergen hadiyselerdi 
tusinip ahw miimkin. Misali, bentos bolip jasaytugm teniz juldizi 
populyaciyasmda waqti-waqti menen birden kobeyiw juz beredi. 
Olar maijan rifleri menen aziqlanadi. Uzaq ham birden 
kobeyiwdin sebebi alimlarga jumbaq bolip keldi. Teniz juldizmin 
lichinka stadiyasm uyreniw natiyjesinde bul sorawga juwap 
tabildi. Amqlamwinsha onm lichinkalan plankton halatmda 
jasaydi ham 3 jil rawajlanadi, Fitoplankton sam joqari bolgan 
jillarda lichinkalar jaqsi rawajlamp ' ham keyinirek tefiiz 
juldizlarmm birden kobeyiwi bentoslarda juz beredi eken.
Bazi hallarda ekologlar populyaciya dep esaplawshi 
individler jiymdisi genetikaliq jaqtan bunday aniqlawga say 
kelmeydi, sebebi individler ortasinda gen almasmiw jiiz 
bermeydi. Misali, kishi suw hawizinde jasaytugm dafhiyani 
genetikaliq tasir qiliw natiyjesinde 5 partenogenez joli menen 
kobeyetugm klonlar amqlangan. Eger ekologiyani usi hawizdegi 
dafniyamn tigizligi, konkurentleri menen qatnasi qiziqtirsa, onda 
bul klonlardin hammesin bir populyaciya dep qaraw miimkin.
Eger populyaciyadagi hadiyselerdin nazik mexanizmlerin 
amqlaw kerek bolsa, bul jiymdinm ishki strukturasma kobirek 
itibar beriwge tuwra keledi.
Uliwma tiirdin arealmda bir-biri menen baylanisqan turli 
toparlardi ajiratiw mumkin. Izertlewshi aldma qoyilgan amq 
waziypaga baylanisli halda bul topardi populyaciya dep qaraw 
yamasa qaramaw miimkin. Solay etip, ekologiyahq jaqtan 
populyaciyaga tomendegishe tarip beriw miimkin:
«Populyaciya - bul oz-ozin jaratiwga qabiletli, kenisliktin 
belgili bir aymaginda tarqalgan bir turgc tiyisli individler 
jiymdisi». Populyaciya termini latin tilinen kelip shiqqan bolip ol
212

---

(populus) xaliq, elat degendi bildiredi. Populyaciya tusinigi 1907- 
jili V. Yogarmsen tarepinen ilimge kirgizilgen.
Populyaciyalar ekologiyasmin tiykarm saliwshi anglichan 
alimi Ch.Elton bolip, populyaciyalar ekologiyasi pani 1930-jilda 
payda bolgan. 
Ch.Elton ozinin «Haywanlar ekologiyasi» 
kitabmda ayinm organizmlerdi liyreniwden populyaciyalardi 
uyreniwge otiw kerekligin aytadi.
Populyaciyalar ckologiyasmui rawajlamwma S.A.Severcov, 
S.S.Shvarc, N.P.Naumov, G.A.Viktorov ulken liles qosti. 
Osimlikler populyaciyasin uyreniwge E.N. Sinskaya (1948), 
T.A.Rabotnov, A.A.Uranov tiykar saldi. S.S.Shvarctin «Hazirgi 
ekologiyanm usillan» atamadagi miynetinin birinshi babinda 
«Ekologiya-populyaciyalar 
haqqmdagi 
pan» 
delingen, 
populyaciya bolsa haywanlar ushin tiykargi ham birden bir jasaw 
formasi delingen.
Populyaciya tomendegi belgileri yamasa korsetkishleri 
menen ajiralip turadi.
1). Populyaciya sani-ajiratilgan maydandagi individlerdin 
uliwma sani.
2). Populyaciya tigizligi-maydan yamasa kolem birligindegi 
individler sam.
3). Tuwiliw-waqit birliginde kobeyiw natiyjesinde payda 
bolatugm jana individler sam.
4). 6lim-belgili waqitta nabit bolgan individler sanxn 
korsetetugin korsetkish.
5). Populyaciya saninin osimi-olim ham tuwiliw arasmdagi 
ayirmashiliq.
6). Osiw tezligi-waqit birligi ishinde populyaciya saninin 
osiwi.
Populyaciyalar ekologiyasi siyrek ushirasatugm ham joq 
bolip baratirgan tiirlerdi qorgawdin llimiy tiykarlann jaratadi. 
Tabiyattagi kopshilik haywan ham osimlikler jawizlarsha 
paydalamw sebepli azayip yaki joq bolip ketedi. Om qayta tiklew 
ilajlan populyaciyaliq ekologiyanm waziypasina kiredi. Bunin 
ushm populyaciyalardi tabiygiy sharayatta liyreniw kerek. 
Populyaciyalar bolsa udayi ozgeriste boladi.
213

---

Belgili 
maydandi (areal) 
iyelegen har-bir tur onda 
populyaciya sistemasi menen korinedi. Tur iyelegen maydan 
qansha quramah boleklense, bolek populyaciyalardin bolekleniwi 
ushm miimkin-shilikler sonsha kop boladi. Biraq turdin 
populyaciyahq struturasm belgili darejede onm biologiyaliq 
qasiyetleri, 
maselen, 
osoblardin 
hareketshenligi, 
olardm 
maydanga bolgan baylamwshiliginm darejesi, tabiyiy bogetlerdi 
jeniw uqiplili^i aniqlaydi.