Mamasoli jumaboyev

(Qissadan parcha)
„Kengashli to‘y tarqamas“
Nonushtaga hamma o‘tirdi-yu, oyim o‘tirmadi. Har kungidek uzoq soch tarash, ko‘ylak dazmollash bugun esiga ham kelmadi. Bir piyola choy ham ichmasdan ishga jo‘nadi. Nega undoq qildi, a? Shoshganidanmi yo bir narsaga zarda qilganidanmi?
Buvim uning ketidan:
— Hoy, bolam, och-nahor qayoqqa ketyapsan? — de- ganicha achinib qoldi.
187
Kuniga biz bilan chaqchaqlashib choy ichadigan Sulton amaki bo‘lsa indamay o‘tiribdi. Chakkasi tirishib, ko‘zi qizarib ketibdi. Nima bo‘ldi? Bosh og‘rig‘i tutib, uxlamay chiqdi- mikan? So‘ray desam, tilim bormadi. Negadir birdan ishtaham bo‘g‘ildi. Buvim pishirib kelgan quymoqning yarim likopchasini zo‘rg‘a yedim-da, turib ketdim.
Sulton amaki soatiga qaradi.
— Yur, Popuk, vaqting bo‘lib qolibdi, — deb, singlimni bog‘chasiga yetaklab ketdi.
Boshqa kunlari Popukni bog‘chasiga qo‘yganidan so‘ng to‘g‘ri uyga qaytardi. Bugun shu ketgancha allaqayoqlarda yurib, kechqurun Popukni ko‘tarib kirib keldi.
Men maktabdan allaqachon kelib, nima qilishimni bilmay o‘tiruvdim. Sulton amaki kelsa, bir tennis o‘ynaylik degan edim. U charchab kelgan ekanmi, to‘g‘ri mening karavotimga borib cho‘zildi. Men hech narsa deyolmadim. Keyin fotoap- paratimni olib, ko‘chaga chiqib ketdim.
Bugun uyimizda suv quyganday jim-jitlik bo‘ldi. Ertasiga oyim bilan Sulton amaki o‘rtasida tag‘in „g‘idi-bidi“ qo‘zg‘aldi. Bu gal oyim buvimni bahona qildi.

• 
  Oyimlarga gapingizni aytgan edim, dillari og‘ridi:
  

„Sultonboydan umidim shumidi? O‘g‘lim o‘rnida o‘g‘lim degandim! Nahotki, yuzimga oyoq qo‘yib ketsa!“ dedilar...
Sulton amakining dami ichiga tushdi. U indamay allaqa- yoqqa chiqib ketganda, oyim meni oldiga chaqirib:

• 
  O‘tir, maslahat bor, — dedi.
  

Qo‘rqa-pisa o‘tirdim, yuziga baqraydim: oyim hech qachon men bilan hech narsani maslahat qilmasdi-ku? Qaytaga hamma narsani mendan berkitardi, biron ishi bo‘lsa, o‘zi o‘ylab olgandan keyingina menga aytardi, to‘g‘risi, faqat buyurardi. Hozir menda birdan faxrlanish tuyg‘usi paydo bo‘ldi. Òomog‘im qichimasa ham qirib qo‘ydim. Zo‘rakilik bilan aftimni jiddiy tutishga tirishdim. Oyim menga e’tibor qilmadi va ovozi qaltirab ketdi:

• 
  Bizni tashlab ketmoqchi, adang...
  

Xuddi elektr toki urganday, miyamda bir nima shang‘illab ketdi. „Adang!“ Òug‘ilganimdan boshlab qulog‘imga o‘rnashgan so‘z. Bu so‘zni o‘zim ham, oyim ham ishlatmay qo‘yganimizga ikki yilcha bo‘lgan edi. Hozir qulog‘imga g‘alati kirdi. „Òashlab ketmoqchi!“ Bunisi yana g‘alatiroq. Òunov kuni o‘z qulog‘im
188
bilan eshitib olgan gaplar orasida bunaqasi yo‘q edi, shekilli. Ana, bordi-yu, shundoq degan bo‘lsin. Unda nima bo‘pti? Oyimning o‘zi o‘sha kuni „Bilganingizni qiling“, dema- ganmidi? Nega bugun vahima qilyapti? Bundan chiqdi, Sulton amakining butunlay ketib qolishiga oyim rozimas, ha, ro- zimas!
Men tavakkal qilib aytib yubordim:
— Cho‘lga olib ketaman, desalar, o‘zingiz ko‘nmadingiz-ku?
— Ha, mug‘ambir! — dedi oyim barmog‘ini o‘qtalib, — buni ham eshitib oluvdingmi? Kattalarning gapiga quloq sol- magin, deb aytmabmidim?
Baloga qoldim. Sekin qo‘zg‘almoqchi bo‘lgan edim, oyim:
— O‘tir, hali maslahat bitgani yo‘q! — deb qo‘limdan tortdi. Endi yarasi bitib kelayotgan qo‘lim sanchib ketdi. Aftimni burishtirib oluvdim, oyim achchig‘idan tushdi, — Aqlingni yig‘, o‘g‘lim. Gapimga diqqat bilan quloq sol. Agar bordi-yu, adang cho‘ldan gap ochib, „Hammangni olib ketaman“ desa, sen nima deysan?
Nima deyman-a?! „Yo‘q, bormaymiz!“ desam, u xafa bo‘ladi. Albatta, xafa bo‘ladi. Aslida-ku, o‘sha yoqqa ko‘nglim chopib turibdi-ya. O‘sha Sulton amakilar ishlaydigan sahroni, Sulton amaki bajaradigan hunarni bir ko‘rib qo‘ysam yomon bo‘lmasdi-ya. Lekin „Mayli, boramiz“, deyishga oyimdan hayiqaman-da. Aqlim ishlamay qoldi. Yelkamni qisib, baqrayib turaverganimdan so‘ng oyimning o‘zi o‘rgatdi:
— Bo‘lmasa u qulog‘ing-u bu qulog‘ing bilan eshitib ol:
„Cho‘lingizga bormaymiz“, deb turib olasan. „O‘zingizni ham yubormaymiz“ deb etagiga yopishasan. Popukka ham shundoq deb o‘rgatasan. Ikkoving oyoq tirab turib olsanglar, shaxtidan qaytar. Òushundingmi, o‘g‘lim?
Òushunganim bilan bu oson ishmi? Men artistmanmiki, birov o‘rgatganni xuddi o‘shandoq qilib bajarsam? Oyimga miq etmay, qarab turibman. Javob kutyapti-ku. Òo „xo‘p“, demagunimcha qutulmaydiganga o‘xshayman. Qulog‘imni cho‘zib bo‘lsa ham „xo‘p“ dediradi. Bu tashvishdan quloqni cho‘zdirmay qutula qolay dedim-da, „xo‘p“ devordim. Oyim azbaroyi xursand bo‘lganidan:
— Barakalla, o‘g‘lim! — deb yelkamga qoqib qo‘ydi.
Necha kungacha oyimning o‘rgatganlarini ichimda takrorlab yurdim. „Cho‘lingizga bormayman!“ O‘zi ikki og‘iz so‘z-u, uni
189
ovoz chiqarib aytmoqchi bo‘lsam, hech tilim aylanmaydi. Sulton amakining o‘zi ham bu to‘g‘rida menga gap ochmasdi. Balki u ketish fikridan qaytgandir? Doktorlar: „Senga cho‘l havosi to‘g‘ri kelmaydi“, deb qoldirganmikan? Doktorlarga maslahat solib o‘tirarmidi u? Aytganidan qaytmaydigan kishiga o‘xshaydi.
O‘ylaganimcha bo‘ldi. Bugun u juda erta turdi. Har kuni kiyadigan oppoq kiyimlarini qalinroq odmi kiyimlarga almashtirdi. Uydan brezent jildlik chamadonini olib chiqdi. Oyim bilan ozgina, buvim bilan uzoqroq gaplashdi. Popukni osmonga ko‘tarib, peshanasidan ikki marta, menikidan bir marta o‘pdi. Keyin xayrlashdi. Popuk:

• 
  Menam boyaman, menam, — deb ergashgan edi, Sulton amaki:
  
• 
  Borasan, borasan. Keyin olib ketaman, — dedi.
  
• 
  Mayajniy-chi, mayajniy obeyasizmi?
  
• 
  Morojniy ham oberaman, — deb kuldi-da, qo‘l silkit- ganicha chiqib ketdi...
  

... Bir hafta deganda xat keldi. Sulton amaki cho‘lga eson- omon borib, ishga tushganini yozibdi. Lekin qayerda, qanaqa ishligini aniq ko‘rsatmabdi. Qisqa qilib, „Yonar daryo quryapmiz“, debdi-qo‘yibdi. „Yonar daryo“si nima ekan, deb biz hayron bo‘lamiz. Muncha qisqa yozmasa-ya! Vaqti bo‘lmagandir-da. Yanagi xatida aniqroq yozar, deb kutgan edim, yozmadi. Ancha kun o‘tdi. U ketgan vaqtda ertapishar o‘rigimiz dovuchchasi qindan chiqqan edi. Hozir danak qotirdi. Òokimiz kurtak yozayotgan edi, bugun tok oshi yedik. Buvim osh yeb turib, esladi:
„Esizgina, Sultonboy o‘g‘lim palovxonto‘rani yaxshi ko‘- rardi. Bo‘lganda, tok oshini maqtab-maqtab yerdi-da“. Kuniga ovqat mahalida shunaqa eslaydi: „Òirikchiligi qanday ke- chayotgan ekan-a, bolamning. Qarovsiz qiynalib qolayotgandir“. Buvim uh tortadi-da, oyimdan so‘raydi:

• 
  Hoy, Anorxon, xat keldimi? Nega uzoqlab ketdi-ya? O‘zing javob yozdingmi?.. Hali ham-a? Hafsalangga balli-ye. Naq sho‘rlikning ko‘zi to‘rt bo‘lib javobingni kutayotgandir! Shundan so‘ng tushunaman: Sulton amaki o‘sha xatida,
  

„uy ichi, bolalar to‘g‘risida xat kutaman“, degan edi. Oyim javob yozmabdi. Shuni kutib Sulton amaki boshqa yozolma- gandir. Yo ishi ko‘payib, qo‘li tegmay qoldimikan? Òo‘rt og‘iz
190
xat yozishga ham qo‘li tegmas ekanmi? Yo bizni eslamay qo‘ydimikan, a? Yo‘g‘-e. Nimalar degandi xayrlashayotganida?
„Borasizlar, keyin olib ketaman“, demaganmidi?
Shu va’da esimga tushib turadi. Har esimga tushganda, yuragim orqamga tortib ketadi. Ochig‘i, ko‘rgim keladi. Uning qiziq-qiziq o‘yinlari ko‘z oldimdan ketmaydi. Men-ku sog‘in- ganimni hech kimga bildirmayman-a, ammo Popukning xarxashasi o‘tib tushadi. Ertalab o‘rnidan tura solib:
— Adamga qachon boyamiz? — deb g‘ingshiydi. Unga sari buvim uh tortadi:
— Shunaqa qilib kecha-yu kunduz tashvishda yashagandan ko‘ra, bora qolsang bo‘lmasmikan-a, qizim? Xohla bolalarni olib ket, xohla menga qoldir, — deydi oyimga.
— Bo‘lmaydi-da, — deb oyim, nima uchun bo‘lmasligini ochiq aytdi. — Bolalarni tashlab ketsam, sizga javr bo‘ladi. Olib ketsam, enka-tinkamni quritadi.
Ana, kelib-kelib ayb yana bizga tushyapti. Nima qilish kerak? Oyimning borgisi kelayotgan bo‘lsa-yu, biz uning yo‘lini to‘samizmi? O‘zimning hozir borishga ko‘zim yetmasa ham:
— Oyijon, bizdan xavfsiramay qo‘ya qoling, — dedim. — Aytganingizni qilamiz, sizni qiynamaymiz.
Oyim ko‘nmadi. Mening aytganimga ko‘nib bo‘pti! Shun- dan keyin buvim gap boshladi:
— Bolalarni menga ishonib ketaver bo‘lmasa, qizim. Binoyiday olib o‘tiraman. Vaqtida xat-xabar yuborib tursang bo‘ldi. Yoz chiqsa, bir gap bo‘lar. Sultonni yolg‘iz qo‘yma, jonginam. Xo‘p, de so‘zimga. Kengashli to‘y tarqamas, dey- dilar.
Menga bu maslahat yoqdi. Oyim boraversin. Biz hozir emas, yozda borsak, o‘ynab kelamiz. Xursand bo‘lganimdan Popukka:
— Rosa aqlli-da akangning buvisi, a? — deb yuboribman. Koshki Popuk tushunsa bu gaplarga. O‘z o‘yini bilan ovora u: Laykaga bo‘yinbog‘imni „jilov“ solibdi-da, chuv-chuv deb minib yuribdi.
— Òentak-ey, Sulton amakining „ot-otakam“ o‘yini xumor qilibdi-da.
Darrov Laykani sirtmoqdan ozod qildim. Sal bo‘lmasa Popuk u bechoraning bel-melini sindirib qo‘yardi-ya!
191
Buvim hali ham oyimdan javob kutardi. Oyim o‘ylab-o‘ylab olgandan so‘ng, menga eshittirib gapirdi:

• 
  Damiringiz beshinchini eson-omon bitirib olsin-chi, keyin ko‘ramiz...
  

Buni eshitdim-u birov tarsaki urganday, cho‘chib tushdim:

• 
  Ha, oyijon, beshinchini bitirmaydi, deb qo‘rqyap- sizmi hali?
  
• 
  Qo‘rqayotganim yo‘q, o‘g‘lim. Lekin bitirishniyam bitirishi bor-da.
  

Ha, tuzuk bitirib olishimga ko‘zi yetmayapti. Sulton ama- kining oldiga ketolmayotganiga sababning bir chekkasi shumi- kin? Hamma gap menga, mening o‘qishimga bog‘liqmikin? Nahotki, Sulton amaki bilan oyimning xafalashib qolishlariga men sabab bo‘lsam?.. Yo‘q, yo‘q, bunday bo‘lishi mumkin- mas, hech mumkinmas!

Òashvish ustiga tashvish

Har nima bo‘lsayam harakatingni qilaver, Damirjon.
Beshinchini bitirgandayam „a’lo“ bilan bitirishga intil!
Òo‘g‘risi, bu aytishga oson. Axir, beshinchida qanaqa darslar bor o‘zi? E-he, bitta arifmetikani oling. Qancha masala, qancha qoida. Qo‘shish, ayirish, bo‘lish, ko‘pay- tirishlarni-ku bilib oldim. Agar mendan: „Bugun necha qadam yo‘l bosding?“ deb so‘rasangiz, o‘ylamasdanoq aytib bero- laman: maktabga tor ko‘chamizning o‘ng tarafidan chiqib bordim — masofa 350 qadam (bir marta sanab ko‘rganman). Qaytishda bo‘lsa o‘rtoqlarim bilan chillak o‘ynagancha, guzardan morojniy olib, chap tarafdan keldim. Bu yog‘i o‘ng tarafdagi masofaga ikki baravar keladi. Hammasi bo‘lib bugun necha qadam bosganimni bilish uchun 350 ni ikkiga ko‘paytirish, chiqqan songa 350 ni qo‘shish kerak, xolos. Ha, aytmoqchi, nechta morojniy olding-u, necha pul to‘lading, deb ham so‘rarsiz. 30 tiyin to‘lab, ikkita morojniy oldim. 30 tiyinni ikkiga bo‘lsak 15 tiyin. Endi bu pulni qayerdan olding, desangiz, bu yog‘ini ham ayta qolay. Kuniga sut-qatiqmi, mevami olib kelish uchun buvim meni bozorga chiqaradi. Uyimizdan bozorgacha borish uchun avtobusda ikki bekat yuriladi. Xarajat puliga oyim o‘n tiyin qo‘shib beradi. Piyoda borib kelaman-da, bu pulni yig‘aman. Uch kunda

192
qarabsizki, o‘ttiz tiyin — o‘zim bilan Popukka morojniy tayyor. Ana, pul hisobi-yu, yo‘l hisobi desangiz, hammasini bilib oldim, bo‘ldi-da. Yo‘q, bo‘lmas emish. Yana erinmaganlar

„kasr“ degan narsani o‘ylab topishibdi. Butun sonlarning bo‘laklari yoki ulushlari emish bu: yarim, uchdan bir, chorak, beshdan bir, o‘ndan bir... Kunim shularga qoldimi? Nima qilaman-a bunaqa mayda-chuyda hisoblarni: maktabimizda doim ko‘zoynak taqib, cho‘t solib o‘tiradigan kishiga o‘xshab buxgalter bo‘larmidim.
Ishqilib, xohlasang-xohlamasang, bir-biridan battar qiyin topshiriqlarni yuklayverishadi.
Bu chalkash masalalarni qanaqa odam o‘ylab chiqargan ekan, miyasi aynib qolmaganiga hayronman. Birov o‘ylab chiqaradigan, sen bosh qotiradigan. Bosh qotira-qotira „4“ baho olsang, tag‘in bu kammish. Keyingi vaqtda kuniga ikki mahal dars tayyorlash ham ozlik qilib, kechalariyam o‘tiradigan bo‘ldim. Ko‘chaga chiqib futbol o‘ynash-u o‘rtog‘ing bilan tennisda musobaqalashish, suratchilik qilishga vaqt qani. Buning ustiga masalani yecholmay qolganingda yo‘l ko‘rsatib yuboradigan odam yo‘q. Sulton amaki esimga tushib ketadi. Uning jilmayib qarashlari, „Ahvol qalay, o‘rtoq o‘quvchi?“ deb darslarimni surishtirishi, bo‘sh vaqtida bola- larday qiziqib, tennisda men bilan olishishlar... Ha, „Jo‘jalar“, deb hazillashishlari-chi? Oldiniga bu hazili menga uncha yoqmaganidi, bora-bora Popuk qatori menga ham o‘rganish bo‘lib ketgandi. Hammadan ham, bir kuni men hovuzcha bo‘yidagi karavotda o‘zimni uyquga solib yotganimda, oyoq uchida oldimga kelib o‘tirgani, pashsha talamasin deb ustimga sekingina oq choyshabni yopib qo‘ygani-chi! Shularni eslasam, Sulton amakini hoziroq ko‘rgim kelib ketadi. Juda qadri o‘tayapti. Bir kelib keta qolsa bo‘lmasmidi, deyman. Mening darsimga yordam bermasa ham, Popukni o‘ynatmasa ham, o‘zi bir ko‘rinib ketsa bo‘lgani edi. Bordi-yu hozir kelib-ketishi qiyin bo‘lsa, qisqagina xat yozib buvim bilan oyimni tinchitib tursa bo‘lgani edi. Esidan chiqardimi, bizdan yo kechib yubordimi-a? O‘z xayolimdan cho‘chib tushaman. Xuddi yaqindagina topib olgan qimmatli narsamni yana yo‘qotib qo‘yganday bo‘laman. Xat kelib qolar deb, o‘zimni tinchitaman. Buvim bo‘lsa, uzzukun xat kutadi-da, kechga borib uh tortib qoladi:

13— Bolalar adabiyoti
193

• 
  U yozmaganga yarasha senlar yozsang-chi, bolajon- larim! — deb zorlanadi.
  

Oyim churq etmaydi. Aftidan yozmaydiganga o‘xshaydi. O‘zim yozsam-chi? O‘ng qo‘lim ishning beliga tepib turibdi- da. Òo‘g‘ri, endi uni oz-oz ishlatyapman-u, ammo tuzukroq xat yozishga yaramaydi. Chap qo‘l undan battar. Shuncha ishlatib ko‘rganim bilan o‘rganmadi, hafsalam pir bo‘ldi. Bir amallab xat yozishga-ku yarar. Egri-bugri, chatoq chiqsa, Sulton amaki sababini tushunadi. Lekin yon-veridagi biror odam: „Qani, o‘g‘lingiz qanaqa xat yozibdi“, deb ko‘z tashlab qolsa-chi. „Iya, o‘g‘lim a’lochi derdingiz, xati shumi hali!“ deb uyaltirib qo‘ymasmikin?..
Ertasidan xat ham, boshqa narsa ham esga kelmay qo‘ydi. Chunki buvim kasal bo‘lib qoldi. (Uh tortaverganidan xavo- tirim bor edi.) Hadeb chap biqinini ushlaydi. Oyim borida uncha bildirmaydi-yu, oyim ishga ketganda divanga yon- boshlaydi.

• 
  Nima qildi, buvi? — deb so‘rasam, u:
  
• 
  Hech narsa, bolam. Sal charchabman, — deb qo‘yadi. Bir vaqt kelib qarasam, buvim divanda cho‘zilib yotibdi.
  

Rangi ketgan, peshanasi terlab, qo‘llari qaltiraydi. Og‘ir-og‘ir nafas oladi. Qulog‘iga sekin:

• 
  Nima qildi, buvi? — deyman.
  

Gapirishga holi kelmay, boshini sarak-sarak qiladi. „Hech narsa“, deb meni tinchitmoqchi bo‘ladi. Men qattiq qo‘rqib, nima qilishimni bilmay qolaman... Esimga doktor qo‘shnimiz tushadi. Uni chaqirib chiqdim. U darrov ukol qildi-da:

• 
  Endi urinmasdan tinch yoting. Sizga parvarish ke- rak, — deb tayinlab qo‘ydi.
  

Oyim kelishi bilan buvim tag‘in turib ketdi. Kasalidan hech gapirmadi. „Gapirsam, qizim tashvish tortadi, qiynaladi“, deb o‘ylasa kerak. Odati qiziq-a, buvimning: o‘zi qiynalsayam, birov qiynalmasa bo‘lgani. Shu yotgan joyida ham Sulton amakining g‘amini yeydi:

• 
  Kasal qursin. Ishqilib, u yoqda Sultonboy sog‘ yurgan bo‘lsin. Bugun ham xat kelmadi-ya, Damirjon?
  

Endi o‘zim xat yozishim kerakka o‘xshaydi. Buvimning kasalini bildiray. Shundan so‘ng zora javob yozsa, yo bir kelib ketsa. Qoyil fikr!
194
Buni o‘ylashga o‘yladim-u, ammo yozishga qo‘lim tegavermadi. Avvallari ishim ko‘p deb yurgan ekanman. Mana endi ko‘ring: o‘qishga borish, dars tayyorlash. Popukni o‘ynatish, uy ishi... Ha, buvimga qarashmasam bo‘lmay qoldi. Uning yotganini ko‘rib rahmim keldi-da.
— Buvi, choy quyib beraymi? Yo qatiq ichgingiz kel- yaptimi? — deb so‘rayman.
— Yo‘q, qo‘zim. Baraka top. Darsingga qaray qol, — deb qo‘yadi buvim.
Buvimning inqillab-sinqillab kartoshka archayotganini ko‘r- sam, chapaqaylab bo‘lsa ham archishib yuboraman. Lekin yomon ko‘rgan narsam — yig‘lash.
Shunaqa qilib, vaqt degan narsa yetishmay qoldi. Maktabga yugurib boraman-u, yugurib kelaman. O‘yinlar, to‘garaklarga hafsalam ham qolmadi. Bu ishim Solihga yoqmadi.
— Xo‘sh, sen nima uchun bizdan chetlashib yuribsan?
— deb so‘raydi.
— Uyda ishim ko‘payib ketdi, — desam, u ishonqiramay:
— Qanaqa ishlar ekan, ochig‘ini ayt-chi? — deydi.
— Buvim kasal.
— Buvingning kasalini sen boqarmiding? Boshqa sir bordir-a, ayt ochig‘ini!
Men buni eng yaqin kishimiz — uyga kelib turadigan sinf rahbari Halima opamga ham aytolmayman. Necha marta Halima opam: „Damirjon, ahvollar qalay?“ deb so‘raganda ham,
„Ahvol yaxshi“, deb qo‘ya qolardim. Hozir esa Solih,
„Ochig‘ini aytasan“, deb tiqilinch qilib turib olgan edi.
— Bor, bor, men bilan ishing bo‘lmasin, — deb jerkib tashladim.
— Nima deding? Òo‘xtab tur hali, — deb engagini qismlab qo‘yadi.
Ertasi sinfda menga topshiriq beradigan bo‘lishdi. Nima emish, bir bolaning „ikki“sini „uch“ga chiqarishga yordam berarmishman. „Vaqtim yo‘q“, degandim, yig‘ilish chaqirib, meni rosa gap bilan do‘pposlashdi. Faqat o‘zimni o‘ylab, ko‘pchilikni mensimay qo‘yganmishman, a’lochiman deb ger- dayib ketganmishman. Voy, nodonlar-ey, nimaga gerdayaman? Òo‘g‘ri, qishki ta’tilga chiqqanimda, hamma baholarim „besh“ edi. Hozir-chi, hammasimas. O‘zim hammasini „besh“ qilaman deb tirishib yotibman-ku. Innaykeyin, gerdayish nimaligini bola bo‘lib bilgan emasman. Surishtirmay-netmay ayblayverar

195
ekan-da. Jahlim qistab, tishlarim g‘ijirlab ketdi. Ammo indolmadim. Solihga bir o‘qraydim-u, shartta sinfdan chiqib jo‘nadim. Solih ketimdan yugurib, yo‘limni to‘sdi.

• 
  Nimaga beruxsat jo‘nayapsan? Nima uchun menga o‘qrayasan? Ayt ochig‘ini!
  

Qarasam, xuddi mushtlashadiganday ko‘kragini kerib, qaddini gijing qilib turibdi. Uning odati shunaqa — bokschiman deb chiranishni yaxshi ko‘radi. Xuddi boks tushadiganday mushtini tugib, tirsagini chiqarib, semiz gavdasini polvonlarcha lapanglatib yuradi. Gerdaygan, deb uni aytsa bo‘ladi. Hozir bo‘sh kelsam, meni ko‘kragi bilan itarib yuboradigan. Agar tegsa men ham tushiraman deb lunjini ko‘zlab turibman. O‘zidan-o‘zi chap qo‘lim musht bo‘lib ketdi.
Solih buni ko‘rdi-yu:

• 
  Iya, hali shu mitti gavdangga men bilan mushtlash- moqchimisan! — deb yelkamga turtdi. Men ham turtdim. Birdan boksga olib, ikkala mushtini ishga soldi. Men ham mushtlarimni ishga solmoqchi bo‘ldim. Yo‘q, o‘ng qo‘lim yaramadi. Oyog‘idan chalishga harakat qildim. U g‘irromlik qildi, meni oldinroq yumalatib qo‘ydi. Maktabdan chiqqan bolalar tepamga kelib:
  
• 
  Ob-bo mitti-yey! Ob-bo mittivoy-ey? Yuragingni qara! Shu ayiqpolvon bilan olishib o‘tiribsan-a! Beshinchi sinfda dong‘i chiqqan chempion bilan-a! — deb xaxolashdi.
  

Qo‘lim, yelkalarim og‘rigani mayli-ya, bolalarning „mitti- mitti!“ deb kalaka qilishgani alam qilib ketdi. Doim yugurishda keyin qolsam, sim dorga osilolmasam ham shunaqa deyishadi. Qo‘lim bilan oyog‘im kaltaroq bo‘lsa, nima qilay!
Shu-shu Solih bilan yurmaydigan bo‘ldim. Ilgari u biznikiga kirib turardi. Men unga tennis o‘rgatmoqchi bo‘lib yurgandim. Endi u uyimizga kirmay qo‘ydi. Mening har xil yumushlarga o‘ralashib zerikayotganimni ko‘rgan buvim:

• 
  Bolam, o‘rtog‘ingni chaqirib o‘ynay qolgin, — de- di. — Anavi do‘mboq o‘rtog‘ing bor-ku, nega kirmaydi?
  

Solihni aytmoqchi. Do‘mboq bo‘lmay qursin.

• 
  Solih bilan pom chiqdik, buvi. Yaramas, g‘irrom...
  
• 
  A? Nega? Ul-bul talashdilaringmi? — dedi buvim xavotir olib. — Qo‘y, bolam, o‘rtog‘ingni yomonlashga o‘rganma. Yaxshimas, birovni kamsitish. O‘zingni er bilsang, o‘zgani sher bil, deganlar.
  

196
Òushunolmadim. Nima, Solihni sher demoqchimi? Solihni ko‘rgim yo‘q. Uyimga kirmay qo‘ya qolsin. Boshqa o‘rtoqlarim yetarli. Lekin ular ham kam kirishyapti. Nega unaqa? Ular mendan xafa emas-ku. Ha, ularning ham ishi ko‘payib ketganmikin menga o‘xshab? Uyimizga kam kirishgani mayli- kuya, bir xil o‘yinlarga meni chaqirmay qo‘yishgani chatoq bo‘ldi. Dam olish kuni bolalar tog‘ga sayohat qilmoqchi, deb eshitdim. Solih ro‘yxat qilibdi-yu, meni qo‘shmabdi. Qo‘shganda ham, baribir, uydan chiqolarmidim? Shundoq bo‘lsa ham Solihdan so‘ragim keldi:
— Nima uchun meni yozmading?
— Biz kuchli bolalarni yozamiz. Sen tog‘ga chiqolmay- san, — dedi u.
Havasim kelganini, alam qilganini bildirmasdan:
— Shu tog‘ ham gap bo‘ptimi! — dedim. Òog‘ maktabimiz maydonidagi daraxtlar orasidan oftobda simobday yaltirab ko‘rinadi. — O‘shami? Mashinaga tushsang, birpasda yetasan. Qarab turinglar, men shundoq joylarga borayki, hech qaysi- laring tushlaringda ham ko‘rmagansizlar.
— Qayerga ekan, aytaver ochig‘ini, — dedi Solih mensi- maganday bo‘lib. Bilib turibmanki, qiziqyapti.
— Aytib bo‘pman!
— Ha, bo‘ldi, aytmasang ham bilaman. Mirzacho‘lga bormoqchisan, xolam bor degan eding. U yer nima bo‘pti, qið-qizil cho‘l.
— Qið-qizil cho‘lmish. Ko‘rmaganmisan, gapirma.
— Ko‘rgan bo‘lsang, gapir-chi!
Bultur Mirzacho‘lda ko‘rganim obod qishloqlar, mevazor- lar esimga tushib tilim qichidi-yu, yana aytgim kelmadi.
— Ana, bilmaysan, chunki ko‘rmagansan. Biz bo‘lsak, tog‘ ostida qurilayotgan dengizni, daryoning tog‘ tepasidagi boshlanish joylarini tomosha qilamiz. Ko‘rmagan armonda qoladi.
— Men undan ham antiqa joylarni ko‘rib kelayki, og‘izla- ring ochilib qolsin.
— Ko‘ramiz!
U bilan adi-badi aytib o‘tirishga vaqtim yo‘q edi. Buvim esimga tushib, uyga chopdim. Kelsam, buvim inqillab-sinqillab hovli supuryapti. Qo‘rqib ketdim. Òag‘in kasali tutib qolmasin dedim-da:
197

• 
  Men supura qolay. Siz yoting, — deb supurgiga qo‘l uzatdim.
  

Buvim biqinini ushlab, menga jilmaydi.

• 
  Baraka top, qo‘zim. Bugun, shukr, xiyla tuzukman. Hovli supurish o‘g‘il bolaga yarashmaydi. Undan ko‘ra o‘tirib adangga xat bitgin. Ha, shundoq. „Juda sog‘inib ketdik, adajon. Nima bo‘ldi sizga? Omon-eson yuribsizmi? Xatingizga intizor- miz, adajon“, deb bitgin.
  

O‘zim ham shu bugun ahd qilib qo‘yuvdim. Stulga o‘tirib, xat yoza boshladim. Chiroyli chiqsin deb urinaman: goh chap qo‘lim bilan yozaman, goh o‘ng qo‘lim bilan. Buvim aytgan so‘zlarni yozib bo‘ldim-da, o‘ylanib qoldim. Òag‘in nimalar desam ekan? Ha, „Buvim kasal bo‘lib qoldilar, sizni ko‘p o‘ylab, tashvish qilyaptilar!“ deyman. Buni ham yozdim. Endi- chi? Ha, „Ona tilidan bahoyimni „besh“ga chiqaryapman. Yozuvim tuzalyapti, mana ko‘ring“, deyman. Xursand bo‘ladi. Yozdim. Hammasi bo‘lib yarim betcha bo‘ldi. U yog‘ini nima bilan to‘ldiraman? Varaq-varaq xat yozganlar gapni qayoqdan toparkin-a?
Yonimga buvim keldi. Xat yozganimni bilib, sevindi.

• 
  Qani, o‘qi-chi, chirog‘im. Nima deb boshlading? „Ada- jon“ deb boshladingmi?
  
• 
  Ha, ha, siz aytgancha, — dedim. Haqiqatda esa,
  

„Amaki“ deb boshlagan edim. Hammasini o‘qib berganimdan keyin, buvim:

• 
  Yo‘q, yo‘q, — dedi. — Meni kasal degan joyingni o‘chir. Uzoqdagi odamni tashvishga solish yaxshimas. O‘chir hozir.
  

O‘chirishga majbur bo‘ldim. Endi xatni boshqatdan, toza, chiroyli qilib ko‘chirish kerak. Shunday qilayotgan edim, oyim ishdan qaytdi. Oldimga keldi-da, xatni olib o‘qidi. O‘qiyotib negadir afti tirishib ketdi.

• 
  Dars tayyorlayapsan desam, vaqtingni shunga sarf qilib o‘tiribsanmi! — deb menga qattiq o‘qraydi-da, xatni yirtib tashladi. Buvim bilan men ag‘raygancha qoldik. Esizgina, qancha urinib, birov ko‘rsa kulmaydigan qilib yozuvdim-a!
  
• 
  Nega undoq qilding-a, qizginam? — dedi buvim.
  

Oyim dimog‘ida bir nimalar dedi. Qulog‘imga „Unutgan odamga ham xatmi?“ deganday bo‘lib kirdi. „Nega undoq deysiz, oyijon?“ deb so‘ramoqchi bo‘ldim-ku, avzoyi buzuq bo‘lganidan yuragim betlamadi... Sal turib qarasam, oyim o‘zi qilgan ishiga pushaymon bo‘ldimi, piq-piq yig‘layapti...

198