Maktabgacha yoshdagi bolalar psixologiyasi

Download 2,28 Mb. bet 43/253 Sana 20.08.2021 Hajmi 2,28 Mb. #152585

Bog'liq
maktabgacha yoshdagi bolalar psixologiyasi

Bu sahifa navigatsiya:

• To‘planish Maqsad
• Faoliyat shakli- ga ko‘ra
• Ongning narsa, hodisa yoki faoliyatga qaratilishi hamda toplanishi diqqat deb ataladi.
• III bob. SHAXSNING PSIXIK JARAYONLARI
• Sezgi turlari

Ko‘lami Ixtiyoriy A+B Ixtiyorsiz Ixtiyoriydan so‘nggi DIQQAT XUSUSIYATLARI To‘planish Maqsad Irodaviy zo‘riqish /	1
4
Faolligiga ko‘ra				Obyektiga ko‘ra						Faoliyat shakli- ga ko‘ra
	i		r
	Tashqi								Individual
	Ichki								Guruhiy
								Jamoaviy

Ongning narsa, hodisa yoki faoliyatga qaratilishi hamda toplanishi diqqat deb ataladi.


109

28	13	19	25	6	3
11	23	34	30	21	17
2	32	5	18	15	10
7	16	8	27	33	26
20	29	12	31	1	4
9	35	22	14	24	36

1. 
   «Qizil va qora» jadvali metodikasi. Qizil va qora sonlarni vaqtga qaragan holda bir vaqtda sanang.
   

3. Diqqatning tebranishi


110

4. 
   26 ta lotin harfi va 0 dan 9 gacha bo‘lgan sonlar yashi- ringan. Ularni toping!
   

Nazorat savollari:

1. 
   Diqqat deb nimaga aytiladi?
   
2. 
   Inson hayotida diqqatning ahamiyati qanday?
   
3. 
   Ixtiyorsiz diqqat deb qanday diqqat turiga aytamiz?
   
4. 
   Ixtiyoriy diqqat va uning inson hayotidagi ahamiyati ha- qida so‘zlab bering.
   
5. 
   Diqqatning fiziologik asosida miyadagi qanday jarayon- lar yotadi?
   
6. 
   Diqqatning asosiy xususiyatlarini sanab bering.
   
7. 
   Diqqatning kuchi va barqarorligi deganda nimani tu- shunasiz?
   
8. 
   Diqqatning ko‘lami nima va u qanday o‘lchanadi?
   
9. 
   Diqqatning bo‘linuvchanlik va ko‘chuvchanlik xususiya- ti nima?
   

111



III bob. SHAXSNING PSIXIK JARAYONLARI


3.1. Sezgilar. Sezgilar to‘g‘risida umumiy tushuncha.

Analizatorlar

Odamning tegishli sezgi organlariga moddiy olamdagi narsa va hodisalar ta’sir ko‘rsatgan paytida ulardagi ayrim xossalar- ning aks ettirilishidan iborat bo‘lgan eng sodda psixik jarayon sezgi deb ataladi. Masalan, qarshimizda turgan stol bilan ish ko‘rar ekanmiz ko‘rish yordamida biz uning rangini, shaklini, katta-kichikligini aniqlaymiz; tuyish orqali uning qattiqligini, silliqligini bilamiz; qo‘lda siljitib ko‘rish bilan uning og‘irligiga ishonch hosil qilamiz va hokazo. Bularning barchasi moddiy buyumning alohida sifatlari bo‘lib ular haqidagi ma’lumotlarni bizga sezgilar beradi.

Sezgi bilish jarayonlari jumlasiga kiradi, chunki sezgi tufayli odam olamni biladi. Boshqa psixik jarayonlar: idrok, xotira, ta- fakkur, xayol uchun kerakli ma’lumotlar sezgilar orqali olinadi. Sezgilar hamisha bizning sezgi organlarimizga: ko‘zimizga, quloq- larimizga, teri ustiga va boshqa organlarga tashqi qo‘zg‘atuvchilar ta’sir ko‘rsatishi tufayli vujudga keladi. Yorug‘lik nuri ko‘zning to‘r pardasiga tushishi bilan u yerni qo‘zg‘atadi, bu qo‘zg‘alish nerv tolalari orqali miya katta yarimsharlari po‘stlog‘igacha yetib kelgach, odamda ko‘rish sezgisi hosil bo‘ladi.

1. 
   P. Pavlovning yozishicha, katta yarimsharlar qo‘zg‘a- tuvchilarning analiz qilish organidir. Shu sababdan I.P. Pav­lov sezgilarning paydo bo‘lishini ta’minlovchi barcha fiziologik apparatlarni analizator deb atagan. Analizatorlar 3 qismdan:
   

1. 
   tashqi ta’sirni qabul qiluvchi retseptor (ko‘zning retina yoki retchatka deb ataluvchi nerv hujayralari yorug‘likni qabul qiladi va ko‘rish retseptori hisoblanadi);
   
2. 
   o‘tkazuvchi nerv yo‘llari (afferent, markazga intiluvchi) retseptorlarda vujudga kelgan qo‘zg‘alish shu nerv yo‘llari orqa-
   

51. 
    miyaga yetkazib beriladi;
    

3. 
   miya katta yarimsharlari po‘stlog‘idagi maxsus hujay- ralar (masalan, miya po‘stlog‘ining ko‘rish markazi deb ata­luvchi qismidagi hujayralar ko‘rish uchun maxsuslashgan nerv
   

112





hujayralaridir). Agar analizatorlarning bir qismi zararlansa, sezgi vujudga kelmasligi mumkin. Masalan, ko‘z soqqasi tagi- dagi retina yemirilsa yoki miyaga boruvchi ko‘z nervi zararlan- sa odam ko‘rish qobiliyatini yo‘qotadi.

Sezgi turlari

Odamda paydo bo‘luvchi sezgilarni uch guruhga ajratish mumkin. Birinchi guruhga tanamizning tashqi tomoniga joy- lashgan sezgi organlari, ya’ni eksterotseptorlar orqali vujudga keluvchi sezgilar kiradi. Ko‘rish, eshitish, teri-tuyish, hid bi- lish va ta’m-maza sezgilari ana shu analizatorlarning ishi bilan bog‘liq. Ikkinchi guruh retseptorlariga ichki organlarda joy- lashgan interotseptorlar va ichki qo‘zg‘atgichlar ta’siri uchun qulay bo‘lgan sezgilar kiradi. Uchinchi guruhga harakat anali- zatorlari va muvozanat sezgilari, propriotseptorlar kiradi.

Eksterotseptorlar. Ko‘rish sezgilari narsalarga urilishi tu­fayli qaytarilgan yorug‘lik (elektromagnit) to‘lqinlarning ta‘siri natij asida vujudga keladi. Yorug‘lik to‘lqinlari ko‘z qorachig‘i orqali o‘tib, ko‘rish retseptori deb ataluvchi ko‘z to‘r pardasi- ga (retinaga) ta‘sir etadi. Odam ko‘rish sezgilari orqali narsa- larning rangi, shakli, fazoviy holati kabilar haqida xabar oladi.

Inson hayoti va faoliyatida eshitish sezgilari katta o‘rin tu- tadi. Ba’zi jihatlarga ko‘ra u ko‘rish sezgilaridan ham muhim- roqdir: eshitmaslik bola nutqi va fikrlash faoliyatining rivoj- lanishida jiddiy g‘ov hisoblanadi. Bizning eshitish apparatimiz tovushlarning sekundiga 16—20 ming martagacha tebranishda- gi xillarini seza oladi. Biz eshitadigan tovushlarni ikki guruhga ajratish mumkin: musiqa tovushlari va shovqinlar (qarsillash, gumburlash, taqillash, shitirlash).

Teri sezgilari — narsalarning mexanik va issiqlik xossalari terining sirt qismiga ta’sir qilishi natijasida paydo bo‘ladi. Teri sezgisi og‘riq va harorat sezgilariga bo‘linadi. Og‘riq sezgisi juda xilma-xil qo‘zg‘atgichlar tomonidan, ular organizmning tirik to‘qimalarini buza boshlashi bilanoq paydo bo‘la boshlaydi.

Harorat sezgilari issiq va sovuqni sezishdan iborat. Qo‘l yoki tananing boshqa qismi bilan predmetni paypaslab harakat qi­lish orqali odamda tuyish sezgilari vujudga keladi. Taktil sezgi-


113





lar retseptorlari ham terining yuza qatlamida joylashgan nerv uchlaridir. Ular qo‘l barmoqlarining uchida va tilda eng zich joylashgan bo‘ladi. Taktil sezgilarga biron narsaning tekkanini, bosimini va tebranishini sezish kiradi.

Hid bilish sezgilari bizga xushbo‘y hidlardan huzurlanish, shuningdek salomatlik uchun zararli narsalardan saqlanish imkonini beradi. Hidli moddalarning zarrachalari havo- ga tarqalib, burun kavagida, hid bilish hujayralari joylashgan shilliq pardalarga kelib uriladi va hid bilish sezgisini hosil qiladi. Og‘zimizga olingan moddalarning zarrachalari ta’m bilish sezgilarining qo‘zg‘atuvchilari hisoblanadi va ular til, tomoq, tanglay, kichik til yuzasida joylashgan nerv uchlariga (ta’m bilish kurtaklariga) ta’sir ko‘rsatadi. Ta’m-maza sezgi­lari 4 xil: shirin, nordon, sho‘r va achchiqni sezish natijasida sodir bo‘ladi. Ta’m-maza sezgilarining to‘liq sodir bo‘lishida hid bilish sezgisining ahamiyati kattadir. Agar odamning dimog‘i hidni sezmasa, yegan ovqatining mazasini bila ol­maydi.

Interotseptorlar. Organik sezgilar qorin ochlik, chanqash, ichki organlardagi og‘riqlar natijasida hosil bo‘ladi. Odatda ta- namiz sog‘lom, qornimiz to‘q va hech narsa bizni bezovta qil- magan paytlarda bizda og‘riq sezgilari deyarli paydo bo‘lmaydi.

Propriotseptorlar. Harakat yoki kinestetik sezgilar bizga o‘zimiz qilgan harakatlar haqida xabar beradi. Har bir odam hatto ko‘zlarini yumib olgan bo‘lsa ham o‘z qo‘li, oyog‘i, tana qismlari qanday holatdaligini sezib turadi. Harakat sezgila­rining retseptorlari paylarda, bo‘g‘inlarda va asosan muskul- larda joylashgan. Shu sababdan ularni ba’zan muskul sezgi- lari deb ham yuritiladi. Muvozanat sezgilari boshimizning, gavdamizning harakati hamda fazodagi holati haqida darak be­radi. Muvozanat sezgilarining retseptorlari ichki quloqqa joy­lashgan. Bu organlarning normal holati izdan chiqqan paytda odam o‘zini noxush sezadi (masalan, boshi aylanadi yoki «den- giz kasalligi»ga uchraydi). Vibratsiya sezgilari boshqa sezgilar orasida alohida o‘rin egallaydi, bu sezgilar narsalarning tebra- nishi haqida xabar beradi. Buyumlarning va havoning tebra-


114





nishi vibratsiya sezgilarining qo‘zg‘atuvchilaridir. Tananing bu- tun ustki yuzasi qo‘zg‘atuvchilarning ta’sirini qabul qilib oladi.

Download 2,28 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham: