Maktabgacha yoshdagi bolalar psixologiyasi

Sezgilarning umumiy xususiyatlari

Har bir odam o‘zining sezgi xususiyatlari, sezgirlik dara- jasi bilan bir-biridan farq qiladi. Quyidagi sezgi xususiyatlari


115



farqlanadi: adaptatsiya, sensibilizatsiya, sinesteziya, kompen- satsiya.

1. 
   Adaptatsiya (lotincha adapto — moslashmoq) sezgi a’zolarining muhit o‘zgarishlariga moslashuvidir. Adaptatsi­ya 3 xil:
   

1. 
   qo‘zg‘atuvchining davomli ta’siri jarayonida sezgilarning to‘la yo‘qolishi. Masalan, teriga biron narsa doimiy tegib tur- sa, bora-bora u narsa sezilmay qoladi;
   
2. 
   kuchli qo‘zg‘atuvchining ta’sirida ham sezgilar zaiflashishi mumkin. Masalan, qorong‘iroq xonadan juda yorug‘ joyga ki­rib qolsak, kuchli yorug‘likdan «ko‘r» bo‘lib, atrofdagi narsalar- ni ajrata olmaymiz. Birozdan so‘ng analizatorlarning sezgirli- gi keskin pasayadi va biz ko‘ra boshlaymiz. Bu ikki adaptatsiya turi psixologiyada negativ adaptatsiya deyiladi, chunki ularda sezgirlik keskin pasayadi;
   

d) sezgirlikning kuchsiz qo‘zg‘atuvchi ta’siri ostida kamayib borishi. Masalan, qorong‘ilik adaptatsiyasida ko‘rish sezgirli- gi ortadi, sokinlikka nisbatan adaptatsiya eshitish adaptatsiya- si zamirida yuzaga keladi.

2. 
   Analizatorlarning o‘zaro munosabati va mashq qi- lish natijasida sezuvchanlikning ortishi sensibilizatsiya deb ataladi. Qo‘zg‘alish jarayonining tarqalishi natijasi­da boshqa analizatorlarning sezuvchanligi ortadi. Sen- sibillashtirishga mashq qilish natijasida erishish mum- kin. Masalan, musiqa bilan shug‘ullanadigan bolalarda past-baland ohanglarni eshitish qobiliyati rivojlanadi. To‘qimachilik sanoatining ayrim ishchilari qora rangning 60 ga yaqin tusini ajratadilar. Tajribali lotsman (kuzatuvchi) lar olis masofadagi narsalarni ham yaxshi ko‘ra oladilar.
   

Sinesteziya bir analizatorning qozg‘alishi ta’siri ostida boshqa analizatorlarga xos sezgining paydo bo‘lishidir. Ay­rim kompozitorlar (N.A. Rimskiy-Korsakov, A.N. Skryabin) da «rangli eshitish» qobiliyati bo‘lgan. Kuchli, quloqni kar qilgudek tovush ko‘rish sezgirligini kamaytiradi, ohangdor tovushlar esa oshiradi. Badanning birdaniga sovutilishi va qizdirilishi ko‘rishni xiralashtiradi.


116