Maktabgacha yoshdagi bolalar psixologiyasi

h — odamlar bir xilmi?


128









14 -rasm. Ikkilanuvchi tasvirlar.


a — chiziqlar nimani eslatadi? Gorizontal va vertikal chiziq- larning hech biri tutashmagan. Bizning xayolimiz kvadratlarni qo‘shib panjara hosil qiladi; b — gorizontal chiziqlar parallemi? d

• 
  umumiy markazli doiralar; e — rasmda nimani ko‘rayapsiz?
  

a b








°- О


О

60 о oo


15-rasm. a — parallel chiziqlar tengmi? b — markazdagi doiraning qay bi-

ri katta?


129


b


a


d


e



«TARMOQLAR» METODI





Nazorat savollari:

1. 
   Idrok deb nimaga aytiladi?
   
2. 
   Idrokning qanday xususiyatlari bor?
   
3. 
   Idrok darajalarini farqlab bering.
   
4. 
   Idrok qilishda illuziya hodisasi nima?
   

4. 
   Fazo va vaqtni idrok qilish deganda nimani tushundingiz?
   
5. 
   Kuzatuvchanlik nima? Kuzatishda qanday qoidalarga rioya qilish kerak?
   
6. 
   Nutqni idrok qilish haqida so‘zlab bering.
   

TEST

«SIZ KUZATUVCHANMISIZ?»

Kuzatuvchan odam boshqalarning tashqi ko‘rinishiga qa­rab ko‘p narsa aytib bera oladi. Mashhur Sherlok Xolms bu- ni qanday amalga oshirganini bir eslab ko‘ring-chi? Ushbu test


130





sizning qay darajada kuzatuvchan ekanligingizni bilib olishga yordam beradi. Xulosa chiqarish esa o‘zingizga havola.

1. 
   Siz qaysidir tashkilotning birorta xonasiga tashrif buyur- dingiz, siz ...
   

1. 
   stol va stullar qanday joylashuviga diqqatingizni qaratasiz;
   
2. 
   narsa va buyumlarning aniq joyda turganiga e’tibor berasiz;
   
3. 
   devorda nimalar osig‘liq turganiga qarab chiqasiz.
   

2. 
   Biror tanishingiz bilan uchrashib qoldingiz, siz ...
   

1. 
   faqat uning aftiga qaraysiz;
   
2. 
   o‘ziga bildirmasdan boshdan oyoq qarab chiqasiz;
   
3. 
   yuz ifodasidagi o‘zgarishlarga diqqatingizni qaratasiz.
   

3. 
   Biror manzarali rasmni kuzata turib nimalarga e’tiboringizni qaratasiz?
   

1. 
   rangiga;
   
2. 
   joylashuviga;
   
3. 
   sizni qamrab olgan his-tuyg‘ularga.
   

4. 
   Siz ertalab uyg‘onganingizda ...
   

1. 
   bugun nimalar qilishingiz kerakligi haqida o‘ylaysiz;
   
2. 
   qanday tush ko‘rganligingizni eslaysiz;
   
3. 
   kecha bo‘lib o‘tgan hodisalarni tahlil qilasiz.
   

5. 
   Siz jamoa transportiga chiqdingiz ...
   

1. 
   hech kimga qaramasdan oldinga tomon ketasiz;
   
2. 
   yoningizda kim turganiga e’tibor berasiz;
   
3. 
   sizga yaqin turgan odamga so‘z qotasiz.
   

6. 
   Siz ko‘chaga chiqganingizda ...
   

1. 
   transport vositalarini kuzatasiz;
   
2. 
   uylarning tashqi ko‘rinishini kuzatasiz;
   
3. 
   yo‘lovchilarni kuzatasiz.
   

7. 
   Siz magazin peshtaxtasi oldida turib ...
   

1. 
   o‘zingizga kerakli bo‘lgan narsalarga qiziqib qaraysiz;
   
2. 
   sizga hozir kerak bo‘lmagan narsalarni ham ko‘rib chiqasiz;
   
3. 
   har bir narsani diqqat bilan ko‘zdan kechirasiz.
   

8. 
   Uyda biror narsani qidirib topishingiz kerak, siz ...
   

1. 
   shu narsani qayerga qo‘yishingiz mumkinligiga ko‘ra mo‘ljallab qidirasiz;
   
2. 
   hamma yerni qidirasiz;
   
3. 
   boshqalardan topishib yuborishga yordam so‘raysiz.
   

131

savol	1	2	3	4	5	6	7	8	9	10	11	12	13	14
A	3	5	10	10	3	5	3	10	5	10	10	10	10	15
B	10	10	5	3	5	3	5	5	3	5	5	5	5	3
D	5	3	3	5	10	10	10	3	10	3	3	3	3	5

150—100 ball. Siz so‘zsiz juda kuzatuvchansiz. Shu bilan bir- ga siz o‘zingizni va o‘z harakatlaringizni tahlil qilishga qodirsiz.


132



99—75 ball. Sizdagi kuzatuvchanlik yetarli darajada rivoj- langan. Lekin bu to‘g‘ri tushunchalar chiqarish uchun kam- lik qiladi.

74—45 ball. Sizni atrofingizdagilarning fikri va kayfiya- ti aslo qiziqtirmaydi. Siz juda band odamsiz, tashvishlaringiz o‘zingizga yetadi. Boshqalarning xatti-harakati u yoqda tursin, o‘z harakatlaringizni tahlil qilishga ham vaqtingiz yo‘q. Atro- fingizdagi ba’zi birovlar faqat o‘zini o‘ylaydi deb hisoblashlari aniq.

3. 
   Xotira.
   

Xotira to‘g‘risida tushuncha va uning fiziologik asoslari

Xotira — bu tajribamizga aloqador har qanday ma’lumotni eslab qolish, esda saqlash, esga tushirish va unutish bilan bog‘liq murakkab jarayondir. Xotira har qanday tajribamizga aloqador ma’lumotlarning ongimizdagi aksidir.

Tevarak-atrofdagi biz idrok qilgan narsa va hodisalar ongimizda izsiz yo‘qolib ketmaydi, balki miya po‘stlog‘ida obrazlar tarzida saqlanib qoladi. Keyinchalik narsa va hodisa- larning o‘zi ko‘z oldimizda bo‘lmagan paytda ham biz bu obrazlarni ongimizda qayta tiklay olamiz.

Odatda biz biror-bir ma’lumotni o‘qiydigan bo‘lsak, uni hech bir o‘zgarishsiz eslab qolishga harakat qilamiz. Lekin ajabla- narlisi shundaki, borgan sari ma’lumot ma’lum o‘zgarishlarga yuz tutib, xotirada dastlabki paytdagisidan boshqacharoq bo‘lib saqlanadi. Ba’zi bir ma’lumotlar xohlasak ham xotiradan o‘chmaydi, boshqasini esa juda qattiq xohlasak ham kerak payt­da yodimizga tushira olmaymiz. Ma’lum bo‘lishicha inson mi­yasi har qanday ma’lumotni saqlab qoladi. Agar shu ma’lumot biror sabab bilan odamga kerak bo‘lmasa yoki o‘zgarmasa, u ongdan tabiiy tarzda yo‘qoladi, lekin har doim ham bizning professional faoliyatimiz manfaatlariga mos ma’lumotlarni es­da saqlash juda zarur va shuning uchun ham ko‘pchilik ataylab xotira tarbiyasi bilan shug‘ullanadi. Inson xotirasining yaxshi bo‘lishi, ya’ni his-kechinmalarimiz, ko‘rgan-kechirganlari- mizning mazmuni to‘laroq miyamizda saqlanishi quyidagi omillarga bog‘liq:


133

• 
  esda saqlab qolish bilan bog‘liq harakatlarning yakunlan- ganlik darajasiga;
  
• 
  shaxsning o‘zi shug‘ullanayotgan ishga nechog‘liq qiziqish bildirayotganligi va shu ishga moyilligiga;
  
• 
  shaxsning bevosita faoliyat mazmuni va ahamiyatiga mu- nosabatining qandayligiga;
  
• 
  shaxsning ayni paytdagi kayfiyatiga;
  
• 
  irodaviy kuchi va intilishlariga.
  

O‘tmish tajribalarimizda nimaiki hodisa yuz bergan bo‘lsa, shuni esda olib qolish, esda saqlash va keyinchalik esga tushi- rish yoki unutish xotira deb ataladi.

Tashqi va ichki qo‘zg‘atuvchilar ta’sir ko‘rsatishi tufay- li miyaga keluvchi qo‘zg‘alishlar miyada «izlar» qoldiradi, bu izlar-uzoq yillar (ba’zan butun hayot) davomida saqlanib qola­di. Yarimsharlar po‘stlog‘ida qo‘zg‘alishlar uchun go‘yo yo‘l ochiladi, buning natijasida nerv bog‘lanishlari keyinchalik oson va tez vujudga keladi. Agar qo‘zg‘alishlar takrorlanib tursa nerv bog‘lanishlari saqlanadi va jonlanadi, aksincha qo‘zg‘alishlar takrorlanmasa nerv bog‘lanishlari so‘nadi. Nerv bog‘lanishlari so‘nsa ilgari esda qoldirilgan ma’lumotlar unutiladi. Vaqtincha nerv bog‘lanishlarining vujudga kelishi va saqlanishi xotira- ning fiziologik asosini tashkil etadi.

Xotiraning mohiyati narsa va hodisalar o‘rtasida aloqa o‘rnatishdan iborat ekanligini qadim zamonlardayoq greklar tushunib yetgan edilar. Bunday aloqalar assotsiatsiyalar deb atab kelinadi. Assotsiatsiyalar uch xil bo‘ladi:

Izdoshlik — (yoki ketma-ketlik) assotsiatsiyasi, masalan: biror hodisa esga keltirilgan paytda, shu davrda yuz bergan boshqa faktlar ham xotirada gavdalanadi.

Kontrastlik — shovqin-suronli shaharga kelib qolsam tinch qishloq hayotini eslayman.

O ‘xshashlik — tanishimni portretini ko‘rsam uni o‘zini ham eslayman.

Ilgari idrok qilingan narsa va hodisalar obrazlarining ongimizda qayta gavdalanishiga tasavvur deb ataladi. Tasav- vurlar tufayli ayni paytda ko‘z o‘ngimizda bo‘lmagan lekin il­gari idrok qilgan narsalarni aks ettira olamiz.


134