|
Ovqatlanish instinkti — o‘zi va o‘z bolasi uchun ovqat qidirib topish, g‘amlash harakatlari.
Himoyalanish instinkti — o‘zini himoya qilish, dushman- ga hujum qilishda ko‘rinadi. Har bir hayvon o‘zining biron-
49
ta organidan foydalanadi. Masalan: afrika kobrasi o‘z zaharini 3,5 metr masofaga ota oladi.
Nasl qoldirish instinkti — bu ota-onalik instinkti sifatida ko‘rinib ma’lum vaqtgacha bolalariga g‘amxo‘rlik qiladi.
To‘da bo‘lib yashash instinkti — turli xil shaklda birlashib poda-poda, gala bo‘lib yashashlarida ko‘rinadi.
Evolutsion taraqqiyot davomida murakkab taraqqiy etgan hayvonlarda, ya’ni umurtqa suyakli va sut emizuvchi hayvon- larda harakatning individual shakllari yuzaga keldi. Har bir organizm o‘zicha individual hayot kechiradi va tashqi olam- da ma’lum muddat davomida yashaydi. Vaholanki, hayvonlar olamda bir xilda umr ko‘rmas ekanlar, ularning necha yosh- ga kirishlariga qarab individual hayotlarida harakatning tur- li xil individual shakllari yuzaga keladi. Demak, hayvonlar harakatning individual shakllarini o‘zlarining individual ha- yotlari mobaynida egallab boradilar. Harakatning individual shakllari xuddi harakatning instinktiv shakllari kabi hayvon- larning doimo o‘zgarib turuvchi tashqi muhitga moslashuvini ta’minlovchi mexanizmlardandir. Bu hatakatlar hayvonlarda paydo bo‘ladigan shartli reflekslar bilan bog‘liqdir. Hayvonlar harakatning individual shaklini o‘z hayotlari davomida egallab boradilar. Harakatning individual shakllari asosida hayvon- larda turli-tuman ko‘nikmalar yuzaga keladi. Bunday olib qa- rasak bu ko‘nikmalar dressirovkadan boshqa narsa emas (mas. o‘rgatilgan it, mushuk va boshqa hayvonlarning hatakatlari). Tabiiy hayot sharoitlarida ham ko‘nikmalar hosil qilinadi. Masalan, xo‘roz o‘n yil, qarg‘a esa yuz yilga yaqin yashaydi. Albatta, qarg‘a uzoq hayoti davomida juda ko‘p narsalarga, vaziyatlarga to‘qnash keladi va murakkab ko‘nikmalarni tabi- iy sharoitda yuzaga keltiradi. Xo‘roz bilan qarg‘a ustida shun- day bir tajriba o‘tkazilgan: qorni och xo‘rozga kichik bir ariq bo‘yida jo‘xori tashlab borilgan. Xo‘roz har bir jo‘xorini bir- ma-bir terib yeb kelavergan. Jo‘xori donlari ariqchadagi suv- ga ham tashlangan. Xo‘roz suvdan tutib olib yeb kelavergan. Ariqdagi suv ikki metrlar chamasi uzunlikdagi quvurga kirib, quvurning narigi tomonidan chiqib ketgan. Ariqchadagi suv- ga tashlangan jo‘xori donlari suv bilan quvurga kirib ketganda
50
xo‘roz «hayron» bo‘lib, donni qidirmay, orqasiga qarab ketaver- gan. Xuddi shu tajriba qarg‘a bilan o‘tkazilganda, qarg‘a jo‘xori doni quvurga kirib ketishi bilan quvurning narigi boshiga bo- rib, don oqib kelishini poylab turgan va don quvurdan chiqishi bilan tutib olib yegan. Demak, qarg‘a tabiiy hayot jarayonida bunday vaziyatga ko‘p martalab duch kelgan va unda murakkab ko‘nikma hosil bo‘lgan. Harakatning individual shakllari yoki ko‘nikmalar bilan bog‘liq bo‘lgan murakkab harakatlarga ko‘plab misollar keltirish mumkin.
Evolutsion taraqqiyotning yuksak bosqichidagi ayrim hay- vonlarda harakatning intellektual shakli paydo bo‘ldi. Bu yuk- sak taraqqiyotga erishgan maymunlar, itlar va delfinlardagi odam ongiga o‘xshash farosat bilan bog‘liq bo‘lgan xatti-harakat shakllaridir. Harakatning intellektual shakli ham hayvonlar- ning tashqi olamga muvofiqlashuvidan iboratdir. Harakatning intellektual shakliga ega bo‘lgan hayvonlar ma’lum vaziyatda bir qadar farosat bilan bog‘liq muammolarni, masalalarni hal qila oladilar. Lekin yuksak taraqqiyotga erishgan hayvonlar- ning intellektual hatakatlari odamning ongli harakatlaridan keskin farq qiladi.
Odamsimon maymunlar ustida o‘tkazilgan tajribalardan E.G. Vatsuroning «Rafael» ismli shimpanze maymuni bilan o‘tkazgan tajribalari juda ibratlidir. E.G. Vatsuro maymunlarda ong, tafakkur yo‘qligini, ular o‘rtasidagi munosabatlarni ang- lay olmasligini isbotlab bergan. Ularda farosat uchqunlari bor xolos.
E.G. Vatsuro maymunlarda ong, tafakkur yo‘qligini, ular narsalar o‘rtasidagi munosabatlarni anglay olmasliklarini isbotlab bergan. U Rafael ismli shimpanze maymuni bilan shunday tajriba o‘tkazgan. Unchalik katta bo‘lmagan bir ko‘lga ikkita sol yasatgan. Sollardan biriga suv to‘ldirilgan bak va bakning usti- ga bitta bo‘sh shisha banka qo‘yib qo‘yilgan. Bakdan nariroqda maxsus apparatda olov yonib turgan va olovning tagida apelsin ko‘rinib turgan. Shimpanze maymuni qayiqda solga olib kelin- gan. Maymunning qorni och bo‘lgan. Uning ko‘z oldida bak- dan bankaga suv olib olovga sepib o‘chirilgan va maymun dar- hol apelsinni olib yegan.
51
Do'stlaringiz bilan baham: |
