|
oposum
katta miya
40
keladi. Agar shu bog‘lanish mustahkamlanib borilmasa, ya’ni bolaga dori ko‘rsatilsa-yu ammo ichirilmasa, u kuchsizlanib butunlay uzilib ketadi. Shunday qilib shartli refleks hayot da- vomida hosil qilinibgina qolmay, vaqt o‘tishi bilan yo‘qolib ketishi ham mumkin. Shu sababdan I.P. Pavlov shartli refleks- ni muvaqqat nerv bog‘lanishi deb aytgan.
Yarimsharlar po‘stlog‘idagi nerv jarayonlari. Odam va hay- vonlarning katta yarimsharlari po‘stlog‘ida ikki qarama-qarshi nerv jarayonlari, qo‘zg‘alish va tormozlanish sodir bo‘ladi. Bi- ron-bir narsa yoki hodisalar sezgi organlariga ta’sir etib ularni qo‘zg‘atadi, qo‘zg‘alish esa miyaga o‘tkaziladi, shundagi- na yarimsharlarda qo‘zg‘alish (jonlanish) vujudga keladi. Bu qo‘zg‘alish o‘chog‘i o‘zgarmasdan va harakatsiz qolmaydi. Odatda qo‘zg‘alish katta yarimsharlar po‘stlog‘ida irradiatsi- yalanadi (yoyiladi) va bir joydan ikkinchi joyga o‘tadi.
Po‘stloqda qo‘zg‘alish bilan bir vaqtning o‘zida unga zid ja- rayon tormozlanish ham maydonga keladi, tormozlanish miyada qo‘zg‘alish uchastkasini aktiv ravishda to‘xtatib turadi, tormoz- laydi yoki cheklab qo‘yadi, qo‘zg‘alish uchastkasini markaz- lashtiradi, tor doiraga to‘planishga olib keladi. Qo‘zg‘alish bilan tormozlanish o‘zaro chambarchas bog‘liqdir. Agar miyaning bi- ror uchastkasida qo‘zg‘alish paydo bo‘lsa, shu uchastka atrofida tormozlanish maydonga kelishi manfiy induksiya, tormozlanish o‘chog‘i atrofida qo‘zg‘alish vujudga kelishi musbat induksiya deb ataladi. Tormozlanish charchash natijasida sodir bo‘ladi.
P. Pavlovning uqtirishicha, agar tormozlanish po‘stloqning ko‘p qismiga yoyilib miyaning quyi qismlariga yetib borsa odam uyquga ketadi. Kuchlar, ya’ni miya nerv hujayralari qayta tikla- nadi. Po‘stloqni to‘liq qamrab olmay ayrim uchastkalarining qo‘zg‘alish holatida bo‘lishini I.P. Pavlov soqchi punktlar deb atagan. Masalan, o‘z bolasi yonida qattiq uyquga cho‘mgan ona atrofdagi tovushlarni eshitmasligi mumkin, lekin chaqaloqning ozgina shitirlagan tovushiga uyg‘onadi. Demak, onada o‘z bola- siga nisbatan miya po‘stlog‘ida ba’zi hujayralar qo‘zg‘algan holda bo‘ladi. Gipnoz holatida tormozlanish qisman bo‘lib po‘stloqni to‘liq qamrab olmaydi va odamga keraklicha ta’sir o‘tkaziladi. Bunday holatni sun’iy ravishda vujudga keltirish mumkin. Bun-
41
da odamga so‘z orqali ta’sir o‘tkazish, ya’ni «Siz uxlamoqchisiz,
siz uxlay boshladingiz» kabi. Shuningdek, gipnoz qilayotgan
kishining yuzi oldida qo‘l bilan silash harakatlari (passlar) yor-
damida uxlatiladi. Gipnoz holatida bosh miya po‘stlog‘ining
ko‘p qismi tormozlangan bo‘ladi, shu sababli odam o‘zi musta-
qil harakat qila olmaydi, uni uxlatgan kishiga itoat qiladi, nima
buyurilsa shuni bajaradi.
Katta yarimsharlar po‘stlog‘ining shartli refleks tarzida-
gi faoliyatini I.P. Pavlov miyaning signal faoliyati deb atagan,
chunki tashqi muhitdan ko‘rsatiluvchi ta’sirlar tevarak-atrof-
dagi narsalarning organizm uchun ahamiyati haqida darak be-
radi. Narsa va hodisalarning sezgi organlariga ta’sir ko‘rsatishi
tufayli (buning natijasida sezgilar, idrok, tasavvurlar pay-
do bo‘ladi) miyaga keluvchi signallarni Pavlov birinchi signal-
lar sistemasi deb atagan: bunday sistema odamda ham, hay-
vonlarda ham bor. Ammo odamda, deb yozadi Pavlov faoliyat
mexanizmlariga qo‘shimcha favqulodda ustunlik yuz bergan.
Bu qo‘shimcha ustunlik inson nutqi va tafakkuridir. Demak,
nutq ikkinchi signallar sistemasi hisoblanadi.
Bir xil izchillikdagi qo'zg'alishlar-
ning takrorlanib turishi, odamda
shunga muvofiq ravishda, bir xilda-
gi reaksiyalarning amalga oshishiga
olib keladi. Tajribalar shuni ko‘rsatadi-
ki, qo‘zg‘atuvchilardan birinchisi ta’sir
etishi bilan, shartli reflekslar sistemasi
paydo bo‘ladi. Qo‘zg‘alishlarning takror-
lanib turishi natijasida miya po‘stlog‘ida
mustahkam o‘rnashib qolgan o‘choqlari
dinamik stereotiplar (stereotip yunoncha
stereo — mustahkam, o‘chmas; tupos —
iz, tamg‘a) deb ataladi. Stereotip so‘zi
mustahkamlangan reaksiyalarning barqarorligidan dalolat be-
radi. «Dinamik» deb atalishiga sabab shuki stereotipni, ya’ni
odat tusiga kirib qolgan xatti-harakatlar sistemasini qayta qu-
rish oson bo‘lmasa ham uni o‘zgartirish mumkin. Bu o‘choqlar
kerak bo‘lganda kuch sarflanmasdan oson tiklanadi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
