Махматқулов турдимурод ёғоч конструкциялари

Элементларнинг чегаравий эгилувчанлиги
Т/р Конструкция элементларининг номи Чегаравий

эгилувчанлик,() 1. Сиқилган белбоғлар, ферма ва устунларнинг таянч 120 панжаралари

2. 
   Ферма ва бошқа тешик конструкцияларнинг 150
   

сиқилувчи элементлари

2. 
   Боғловчиларнинг сиқилган элементлари 200 4. Фермаларнинг бўйлама йўналишда чўзилган 150
   

белбоғлари

5. 
   Ферма ва бошқа тешик конструкцияларнинг бошқа 200
   

чўзилувчи элементлари

5. 
   Асосий элементлар (устунлар, таянч панжалар ва 150
   

қия синчлар)

5. 
   Бошқа элементлар 175
   
6. 
   Боғловчилар 200
   

Агар кесим юзасини эгилувчанлиги ва бўйлама эгилиш коэффициенти
ҳамда ҳисобий қаршилиги R_с маълум бўлса, сиқилувчи элементнинг юк кўтариш қобилияти қуйидаги формуладан аниқланади:
N_с= AR_c. (2.7)
Сиқилаётган элементнинг деформацияланиш схемаси 2.4-б расмда келтирилган.

2.4-расм. Марказий сиқилувчи стерженлар. а) стандарт намуна; б) бўйлама кучланиш ва деформациянинг боғланиш диаграммаси.
Агар эгилувчанликнинг () қиймати берилган бўлса, у ҳолда бўйлама эгилиш коэффицентини () Эйлер эгри чизиғиорқали ҳам аниқлаш мумкин.
Эътироф этиш лозимки, бўйлама эгилиш коэффициенти  нинг қиймати доимо 1 дан кичик бўлади.

2.5-расм. Бўйлама эгилиш коэффициенти ва эгилувчанлик ўртасида боғлиқлик диаграммаси.
Шундай қилиб, бўйлама эгилиш коэффициентининг қиймати аниқланиб, юқорида келтирилган формулалар орқали сиқилувчи элементларнинг мустаҳкамлиги текширилади.
2.2-мисол. Яхлит ёғоч материаллардан тайёрланган ферманинг сиқилувчи қия синчини қуйидаги берилган маълумотлар асосида мустаҳкамлигини текшириш талаб этилади. Қия синчузунлигининг ўрта қисмида 2 та диаметри d=2,0 cм бўлган тешик билан кузсизлантирилган. Сиқувчи кучнинг қиймати N=200 кН, чорқирранинг кесим юзаси
А=b·h=15·15 см. бўлиб, II тоифа қарағай материалидан тайёрланган. Стерженнинг ҳисобий узунлиги l₀=l=2,8 м. Иморат синфи –II, бинонинг ишончлик коэффициенти γn = 0,95 га тенг.
Кесим юзасининг инерция радиуси r =0,289b=0,289·15=4,335 см.
Устуннинг эгилувчанлиги = l₀/r=280/4,335=64,6 70
Кесим юзасининг нетто майдони
А_нт=А_бр А_куч=b·h– 2·d·b=15·15 – 2·2·15=165 см².
Кесим юзасининг мустаҳкамлиги қуйидаги формуладан аниқланади:
_c=N_с/A_нт =200 /165= R_с/γ_n = 1,40/0,95=1,47кН/см².
бу ерда: R_с – элементнинг сиқилишдаги ҳисобийқаршилиги бўлиб, қиймати R_с = 1,4 кН/см²га тенг.
Бўйлама эгилиш коэффициенти 70 бўлганлиги учун унинг қиймати (2.5) формуладан аниқланади:
=1–0,8∙(/100)²=1 – 0,8∙(64,6/100)²=0,666 га тенг.
Кесим юзасининг ҳисобий майдони А_ҳис = 1,33·А_нт =1,33·165 =219,45см² Сиқилган элементнинг турғунлик бўйича мустаҳкамлиги (2.3)формула орқали текширилади. IIтоифа ёғоч материалнинг ҳисобий қаршилиги R_c=1,4 кН/см² га тенг бўлганда:
=N_с/А_ҳис =200 / R_ч/γ_n = 1,4 /0,95=1,47кН/см².
Марказий сиқилган стерженнинг мустаҳкамлиги ва турғунлиги таъминланган.
2.3 жадвал Мустақил бажариш учун вариантлар

Кўрсаткичлар номи	Вариантлар
	1	2	3	4	5	6	7	8	9	10
Сиқувчи куч, кН	140	150	160	170	180	190	200	210	220	230
Кесим юзасидаги тешикнинг диаметри,см	1,0	1,2	1,4	1,6	1,8	2,0	2,2	2,4	2,6	2,8
Кесим юзаси, см	7,5 10	10 12,5	12,5 15	15 17.5	15 17,5	15 17.5	17,5 17,5	20 22.5	22,5 25	25 27,5
Элементнинг узунлиги, м	1,6	1,8	2,0	2,2	2,4	2,6	2,8	3,0	3,2	3,4
Ёғоч матери- алтури	акас	қайин	тол	эман	заранг	жука	акас	оқ қайин	қара ғай	тило ғоч
Иморат синфи (1.17-жадвал)	I	II	III	I	II	III	I	II	III	I

2.3. Эгилувчи элементларни ҳисоблаш

Ёғоч иморат ва иншоотларнинг энг кўп тарқалган эгилувчи элементларига турли стропилалар, тўшамалар, ёпмалар, тўсинлар ва бошқалар киради. Эгилувчи элемент кесимида ташқи юклардан эгувчи момент М ва кесувчи куч Q пайдо бўлади.
Масалан, бир равоқли ошиқ-мошиқ бириккан тўсинда, текис тақсимланган (q) юкдан равоқ ўртасида эгувчи момент M=q ²/8 ва равоқ ўртасида якка жойлашган Р юкдан M =Р· /4 эгувчи момент пайдо бўлади.
Эгувчи момент таъсирида элемент кўндаланг кесим юзасида нормал кучланиш () пайдо бўлади. Кесим юзасининг юқори қисмида сиқувчи ва пастки қисмида эса чўзувчи кучланишлар пайда бўлади (2.6-расм), шу сабабли элемент эгилади [13].
Эгилувчи элементларнинг мустаҳкамлигига кесим юзаларидаги кўз, ёриқлар ва бошқа нуқсонларнингтаъсири кучли бўлади. Айниқса, элементларнинг чўзилувчи қисмларида жойлашган нуқсонларнинг таъсири сезиларли бўлади.
Эгилувчи элементнинг кесим юзасида нормал кучланиш баландлик бўйлаб нотекис тақсимланган бўлади. Дастлаб, ҳисобий босқичда ёғоч эластик ишлайди ва кучланиш деярли тўғри чизиқли бўлади, кейинги босқичларда эса бу қонуният бузилади ва кучланиш эгри чизиқли кўринишга эга бўлади. Бу ҳолатни қуйидаги 2.7-расмдан ҳам кўриш мумкин.
Оддий ва қийшиқ эгилувчи элементларни ҳисоблаш.
Эгилиш бир ўқ бўйлаб амалга ошадиган элементлар оддий эгилувчи элементлар деб аталади. Шу сабабли элементлар II-тоифаматериаллардан тайёрланади. Оддий эгилувчи чорқирра элементларнинг кесим юзаларидаги нормал кучланиш қуйидаги формуладан аниқланади:
 =M/W_нт R_Э/γ_n. (2.9) бу ерда: М – ҳисобий эгувчи момент;
W_нт– ҳисобий кўндаланг кесим юзасининг нетто қаршилик моменти;
R_Э–материалнинг эгилишдаги ҳисобий қаршилиги; γ_n–ишончлик коэффициенти.

2.6-расм. Тўсиннинг ҳисобий схемаси. а) тўсин бўйлаб текис тақсимланган юк бўйича; б) бир нуқтага тўпланган юк бўйича.

2.7-расм. Кесим юзаси бўйича нормал кучланиш эпюраси.
Чорқирралар учун

W =b· h^2/ 6. Думалоқ шаклдаги юзалар учун	(2.10)
W =d^3/ 10 .	(2.11)

Эгувчи моментнинг (M) қиймати ва ёғочнинг ҳисобий қаршилиги маълум бўлса, талаб этилган қаршилик моменти қуйидаги формуладан аниқланади:

Wтқ=M/ RЭ. Кесим юзасининг баландлиги

(2.12)

h_тқ= . (2.13)
Кесим юзасининг эни b_тқ=6·M /R_Э·h_ҳис. (2.14)
Агар кесим юзаси айлана шаклда бўлса унинг диаметри d_тқ= . (2.15)
Эгилувчи элементлар юклар таъсирида ёрилиши ҳам мумкин, шу сабабли ёрилишдаги уринма кучланиш қуйидаги формуладан аниқланади:
=Q·Sбр/ Jбр·bҳис Rёр/γn. (2.16) бу ерда:Q – кесувчи куч;
S_бр – статик инерция моменти, брутто;
J_бр– инерция моменти, брутто;
R_ёр – ёғочнинг ёрилиш (кесилиш)даги ҳисобийқаршилиги; γ_n - ишончлик коэффициенти.
2.4-жадвал

Ёғоч конструкция элементларининг чегаравий эгилувчанлиги

Элемент равоғига нисбатан
Тўсиннинг нисбий салқилиги кесим юзаси bh бўлган элемент учун қуйидагича аниқланади.
ƒ/l = 5 q^{н 3}/384J_бр E_ё [ ƒ_чег/γ_n ] . (2.17)
бунда: J – кесим юзасининг инерция моменти;
E_ё= 10000 МПа – қарағай материали учун ёғочнинг эластиклик модули
Эгилувчи элементларни ҳисобий қаршиликлари белгиланган ўлчамдаги стандарт нусхаларни лаборатория усулида синаш орқали аниқланади. Ёғоч конструкция элементларининг эгилишдаги ҳисобий қаршиликлари тўғрисидаги маълумотлар 1.11-жадвалда келтирилган.
Фанера материаллардан елимлаб тайёрланган ёғоч элементларнинг эгилишини аниқлашда кесим юзасининг бикирлигини 0,7 Е·J_чег га тенг қабул қилинади.
Қийшиқ эгилувчи элементларга бурчак остида жойлашган тўсинлар, сарровлар ва бошқа конструкциялар киради.
Демак, қийшиқ эгилиш кесим юзасининг икки, яъни хва уўқлари бўйлаб амалга оширилади. Кесим юзаси думалоқ шаклдаги элементларда қийшиқ эгилиш рўй бермайди, чунки х ва у ўқлари элементнинг симметрия ўқи ҳисобланади. Қийшиқ эгилувчи элементлар ҳам худди оддий эгилувчи элементлардек II-тоифа материаллардан тайёрланади. Юкнинг бурчак остидаги таъсиридан q_х = qcos ва q_y = qsin ташкил қилувчилар ва шунга мосравишда эгувчи моментлар M_х = Mcos ва M_y = Msin пайдо бўлади [13].
У ҳолда қийшиқ эгилувчи элементларнинг мустаҳкамлиги қуйидаги формула орқали текширилди:
=M_х/W_х + M_у /W_у R_Э. (2.18) бу ерда: M_х, M_у– х ва у ўқлари бўйича эгувчи моментларнинг қиймати;
W_х,W_у – х ва у ўқлари бўйича кўндаланг кесим юзасининг қаршилик моментлари.
Қийшиқ эгилишда кесим юзасининг инерция (J) ва қаршилик (W)
моментлари хвауўқларигамос равишда аниқланади.
Масалан, W_х =b·h² / 6 ва W_у=h·b²/ 6 (2.19)
Элементнинг равоқ ўртасидаги бўйлама эгилиши ҳам х ва у ўқлари бўйича ташкил этувчилари ƒ = ƒ_х·cos+ƒ_у·sin га тенг. (2.20)
Салқилиқнинг умумий қиймати уларнинг ўқларга нисбатан геометрик йиғиндисидан иборат. ƒ = [ ƒ_чег/γ_n ]. (2.21)