M. Y. Ayupova

Allergik laringit 
— bu odam ning ekzogen va endogen t a ’sirlovchilarga 
nisbatan sezgilarning ortishidir.
B urun, halqum , hiqildoq va traxeyaning shilliq qavatlari, odatda, 
allergenlar bilan ko'proq bevosita aloqaga kirishadi. Allergik laringitda 
hiqildoqning nasliy o 'tk ir shishlariga moyillik ham aniqlangan. A gar 
hiqildoq ostida shishlar bo'lsa, bunda hiqildoqda noqulay sezgilar vujudga 
keladi, ovoz boylam larida shish bo'lsa, fonatsiyaning buzilishi kuzatiladi,

---

ovoz boylam larida shishlar b o ‘lsa, nafas olish jaray o n id a bu zilish lar 
kuzatiladi.
B a’zan shishli laringit hiqildoq stenozi bilan birga keladi, u tez yoki 
to ‘satdan rivojlanadi. B em orda hiqildoqda og‘riqli spazm alar, y o ‘tal, 
y u tis h d a o g 'r iq l a r p a y d o b o ‘la d i. B u n d a ovoz o ‘z in in g n o rm a l 
jarangdorligini yo ‘qotadi, ovozda kuchli charchash holatlari kuzatiladi.
H iqild oq periferik parez va falajlari bilan bog'Iiq b o ‘lgan ovoz 
buzilishlari quyi hiqildoq shikastlanishi yoki infeksion shikastlanishlarda 
yuzaga keladi. Bir to m o n la m a buzilish nisbatan keng tarq alg an d ir. 
Shikastlangan to m o n d a ovoz boylam larining holati o 'rta (m edial), yon 
(lateral) ham d a aytilganlar o'rtasid a (in ter-m edial) bo'lishi m um kin. 
Lateral holatda ovoz buzilishlari nisbatan aniq nam oyon b o'lsa, m edial 
holatda nafas buzilishlari nisbatan aniq nam oyon bo'ladi.
Hiqildoq harakati funksiyalarining buzilishi ichki muskullarning nevrogen 
parezlariga olib keladi. Bunda ovoz butunlay yo'qoladi yoki birdan xirillaydi, 
nutq jarayonida kuchli toliqish, qalqish, reflektor yo'tal, nafas olishda 
qiyinchiliklar kuzatiladi. Ovozdagi qo'pol buzilishlarning nafas buzilishlari 
bilan birga nam oyon bo'lishi nuqsonni yanada og'irlashtiradi.
H iqildoqning m arkaziy parez va falajlari bosh miya p o 'stlo g 'i, miya 
ko'prigi, uzunchoq miya, o'tkazuvchi yo'llarining shikastlanishiga bog'Iiq 
b o 'lad i. B olalarda bu h o latlar m iya falajlanish kasalligida uchrashi 
m um kin.
O rg anik ovoz buzilishlarig a k o 'p in c h a o 's m a la r va u larn i olib 
tashlangandan keyingi holatlar sabab bo'lishi m um kin.
Bolalarda ko'plab patillom alar uchrashi va butun hiqildoqqa tarqalishi 
h am d a olib tashlag an d an so 'n g ham paydo bo'lish i m u m kin . Keng 
qam rovli papillom atoz va ko'plab qilingan operatsiyalardan so 'n g jarohat 
chandiqlari nafas olish va ovoz hosil bo'lishida chuqur nuqsonlarni keltirib 
chiqaradi. U shbu kasallikning etiologiyasi va patogenezi hozirgi davrga 
qadar ochib berilm agan. Nafas olish va ovoz faoliyatining buzilishidan 
iborat bo'lgan barvaqt papillom atoz bola nutqi va shaxsi shakllanishiga 
t a ’sir k o 'rsa tish i m um kin. O ’sm an in g , h a tto eh tiy o t qilib b a rta ra f 
etilishidan so'ng ham ovoz apparatining kamchiligi kelib chiqadi. Xavfli 
o 's m a b ilan b o g 'Iiq ravish da h iq ild o q n in g to 'liq olib ta sh la n ish i 
hiqildoqning halqum bilan birlashishi sababli insonni ovozdan m ahrum
etadi, ham da nafas faoliyatini izdan chiqaradi. Y uqorida bayon etilgan 
ovoz buzilishlarining barchasi surunkali buzilishlarga kirib, m ustaqil 
ravishda yo'qolm aydi.
Ovoz buzilishlari, qonunga ko'ra nutq tizim i shakllanishiga t a ’sir 
ko'rsatm aydi. Faqatgina ilk davr o g 'ir patologiyasigina nutq rivojlanishiga 
ta ’sir ko'rsatadi. Bu b a ’zan nutq shakllanishiga qadar kasallikka chalingan 
bolalarda kuzatilishi m um kin. K o'plab o'tkazilgan operatsiyalar, ovoz 
yo'qligida tabiiy y o 'llar orqali nafas olishning buzilishi bolaning som atik
175

---

zaifligini keltirib chiqaradi, ham da psixik va nutqiy rivojlanish sustlashishi, 
his-hayajonli iroda doirasidagi nuqsonlarga sabab b o iish i m um kin. Bolalar 
o'zlarining nuqsonlarini sezib, m uloqotga tez kirishm aydigan qaysar, 
o ‘zini tuta olm aydigan b o ‘lib qoladilar.
U lar to ‘g ‘ri tovush talaffuzini qiyinchiliklar bilan o ‘zlashtiradilar. 
O v o z b u z ilis h la r in in g n is b a ta n y e n g il h o l a t l a r i d a b o la la r o ‘z 
k am ch ilik larig a xotirjam m u n osabatda b o la d ila r . B a’zilari esa o ‘z 
kam chiliklariga tanqidiy m unosabatda b o la d ila r, ham da uni b artaraf 
etishga intiladilar.
Funksional ovoz buzilishlari
Funksional ovoz buzilishlari nisbatan keng tarqalgan va turli -tum andir. 
U lar hiqildoq yalliglanishi yoki u yoki bu anatom ik o'zgarishlari bilan 
kechmaydi. Pedagogik adabiyotlarda mutaxassislar uchun organik buzilishlar 
etiologiyasini va patogenezining murakkabligi bilan b og iiq ravishda m a’lum 
qiyinchiliklarni keltirib chiqarganligi sababli funksional buzilishlarni bartaraf 
etish nisbatan yengil ekanligi haqidagi fikrlar bahsli hisoblanadi.
Funksional buzilishlarning sabablari turlicha b o iish i m um kin: ya’ni 
ovozning charchashi, ovozni yom on qo ‘yiiishi, infeksion kasalliklar ham da 
psixik om illarning ta ’siri. Ba’zan sanab o'tilg an sabablar uyg‘unlashgan 
h olda kelishi "boshlanuvchi" davrni aniqlashni qiyinlashtiradi. U zoq 
d av o m etg an fu n k sio n a l o 'z g a ris h la r h iq ild o q sh illiq q o p la m a si 
giperem iyasi (qizarishi), ovoz boylam larining y o ‘g ‘onlashuvi, shish va 
shish ko'rinishdagi psevdoorganik qoplam alarni yuzaga keluvchi funksional 
buzilishlarga tashxis qo'yishni qiyinlashtiradi.
Periferik funksional buzilishlarga fonosteniya, gipo va gipertonus 
afoniya, disfoniyalar kiradi.
Fonosteniya —bu ovozning funksional buzilishi b o iib , nafas fonatsiya, 
artikulatsiya o'rtasidagi koordinatsiyaning buzilishi bilan xarakterlanadi.
F onosteniyaning kelib chiqishi haqida turli fikrlar mavjud. Nafas 
y o lla rin in g o ‘tkir sham ollashi, ovozga katta yuklam a berish, bosh miya 
p o ‘stlog‘ida torm ozlanish fonosteniyani paydo b o iish ig a sabab b o ia d i 
va ovoz apparati m ushagining harakat funksiyasi buzilishi kuzatiladi.
L.D. R abotnov fikriga ko‘ra, fonosteniyaning rivojlanishi uchun ta ’sir 
qiladigan faktorlar quyidagilar: turli xil som atik kasalliklar, organizm dagi 
garm onal tenglikning o'zgarishi, him oya kuchining pasayishi, psixik 
o'zgarishlar, ovoz apparatining zo'riqishi. A. M itrinovich-M odjeevka 
(1965) hiqildoqning anatom ik tuzilishida kam chiligi b o ig a n bem orlarda 
fonosteniyaning rivojlanishini kuzatdi.
F onosteniyani ko'pchilik m ualliflar (M .l. Fom ichev, 1949; T.Ye 
Sham sheva, V.P. M orozov, 1966; Yu.S. Vasilenko 1978, L.A. Zaritskiy 
1984) kasb kasalligiga kiritadilar. Ularning fikricha, ashula aytish murakkab 
psixo-fizik jarayon hisoblanadi va bu qo'shiqchining nerv psixik holatiga
176

---

ta ’sir etadi, ayniqsa, endi qo'shiq aytishni boshlagan qo'shiqchilar davraga 
birinchi b o r chiqayotganlarida ovozni yo‘q otish xavfidan q o ‘rqish hissiyoti 
kuchayadi va q o 'sh iq n i erkin ayta o im a y d i, b u n in g natijasida ovoz 
b o y la m la ri m u sk u li ta ra n g la s h u v ig a , o ‘z in in g fizio lo g ik h o la tin i 
o'zgarishiga va q o ‘shiqni asl ovoz holatida b o ‘lmasligiga olib keladi.
V.A. Trinos (1981) fonosteniyaning pay do b o ‘lishini um um iy va joyli 
sabablariga ajratad i. L.A. Z aritskiy (1 9 8 4 ), Z .I. A nikeyeva (1985) 
fonosteniyani o 'tk ir va surunkali turlarga ajratdi.
F onosteniyada bem orlarning shikoyati xilm a-xil bo'ladi: tez jah l 
chiqish, sahnaga chiqishdan oldin q o ‘rquv, uyquning buzilishi, hiqildoqda 
q ad a lish , to v u sh b alan d lig i va te m b rin in g o 'z g a ris h i, s o 'z la g a n d a
hiqildoqda og‘riq, ovozning ju d a charchashi.