M. Y. Ayupova

Kekirdak 
an iq ro g ‘i, ovoz boylam lari y ig ilu v c h i va 
yoyiluvchi to lq in la r hosil b o iish i m um kin b o ig an yagonajoy hisoblanadi. 
Boylamlarning tebranish vaqtida necha m arta bir-biriga tegib, bir-biridan 
uzoqlashishi va bunda qan ch a havoni chiqarish, paydo b o ig a n tovush 
chastotasini belgilaydi. T o lq in uzunligi degan tush un cha ham b o iib , u 
har ikki havo b o la g i, y a’ni boylam lar ochilishi va yopilishi o'rtasidagi 
vaqt bilan o lc h a n a d i. T o lq in n in g tarqalish chastotasi bir xil b o lg a n i 
sababli (342 m) ularning to lq in la ri bir sekund ichida bosib o ‘tadi. Shu 
yo'sinda to lq in uzunligi tovushning balandligini aks ettiradi. U zun to lq in
va qisqa tebranish - bu past tovush, qisqa to lq in va k o ‘p tebranishlar — 
bu baland tovushlardir.
Ovoz kuchi 
— bu te b ra n ish h arak atlari, u larn in g am p litu d asin i 
subyektiv sezish b o iib , ularning chastotasi bilan b o g iiq em as. Agar 
fortepiano klavishini avval bolg‘acha bilan sekin, keyin qattiqroq urganda 
uning ovoz balandligi o ‘zgarm aydi, balki tebranish kuchigina o'zgaradi. 
Ikkinchi ko'rinishda havo qism larining tebranishi kuchli b o iib , ularbizga 
subyektiv tarzda balandroq tuyuladi. Ovoz kuchi va balandligi kekirdakda 
hosil b o iib , boylam osti bosim i natijasida o ‘sadi. Ovoz tirqishi orasida 
havo qanchalik kuch bilan otilib chiqsa, shunchalik energiya k o ‘p b o ia d i. 
Havo qismlarinig tebranish am plitudasi katta b o ia d i, quloq pardasiga 
bosim kuchli b o ia d i. Boylam osti bosim ining kichik qismigina tovushga 
aylanadi. Kekirdak muskullari nafas chiqarishda qatnashuvchi m uskullar 
bilan boylam osti bosim ining ortishiga y a’ni, akustik energiyaning tovush 
energiyasini ortishiga olib keladi. U kekirdakda yuzaga kelib, bunda nafas 
va kekirdak m uskullari ham ishtirok etad i. K eyinchalik bu tovush 
energiyasi yo‘qo!ib hech q achon balandlashm aydi. R. Husson (1962) 
aytishicha, tovush energiyasining 1 /1 0 -1 /5 0 tovush energiyasi kekirdakda 
hosil b o ia d i va o g iz b o ‘shlig‘idan chiqadigan qolgan qismi esa bosh, 
b o ‘yin va ko‘krakda tebranish hosil qilishga sarf b o ia d i. M a’Iumki, tovush 
kuchi detsiballarda (db) o lc h a n a d i.
168

---