M. Y. Ayupova

B olalar ovozining rivojlanishi
B olalar ovozining rivojlanishi shartli ravishda bir necha davrlarga 
bo'linadi: m aktabgacha 6—7 yoshgacha, m utatsiyagacha 6 - 7 yoshdan 
13 yoshgacha, m utatsiya 13—15 yosh va m utatsiyadan keyingi 15—17 
yosh. M aktabgacha yoshdagi bolalarda fonatsiya hiqildoq m ushaklarining 
kuchsizlig ig a b o g 'Iiq b o 'lg a n h o ld a uni p a y c h a la rin in g c h e tla rin i 
taranglashuvi natijasida yuzaga keladi. Ovoz chiqarish diapazoni 5—6 
notadan iborat.
M utatsiyagacha b o 'lg an davrda ovoz hosil bo'lish i organlarining 
anatom ik o 'tish i hiqildoq apparati retseptorlarining rivojlanishi bilan 
parallel ravishda tugallanadi, 12 yoshda joylashish o 'rn i va m orfologik 
tuzilishiga ko'ra u kattalar retseptor apparatiga to 'g 'ri keladi. Bolalar 
ovozi asta-sekin tebranadi, uning diapazoni 1 1-2 2 notagacha kengayadi.
O voz m utatsiyasi (lo tin c h a " m u ta tio " —o 'z g a ris h , talaffu z) ovoz 
a p p a ra tid a o 'z g a ris h k u z a tilis h i va b u tu n o rg a n iz m d a e n d o k r in
sistem asining o'zgarishi, jinsiy yetilish davri natijasida yuzaga keladi. 
Yoshga qarab bolalar ovozining kattalarnikiga o 'tish vaqti m utatsiya davri 
deyiladi. Fiziologik ko'rinish 13—15 yoshda kuzatiladi.
O 'g'il bolalarning ovoz apparati shu vaqtda tez va notekis o'sad i, qiz 
bolalarda hiqildoq rivojlanishi sekinlashadi. Jinsiy yetilish davrida erkak 
va ayol hiqildoqlari aniq ajralib turuvchi xususiyatga ega bo'ladi. Balki 
jinsiy yetilish vaqtiga qarab m utatsiya davri o'zgarib turadi. Jan ub da 
y ash o v ch ilard a m u tatsiy a sh im o ld a yash ov ch ilarg a q arag an d a e rta
rivojlanadi va ju d a o 'tk ir kechadi.
Qiz bolalarda odatdagiday ovoz bolalik ohanglarini yo 'qotib, asta- 
sekin o'zgaradi. Bu m utatsiya em as, balki ovoz evolutsiyasidir. Faqatgina 
a lo h id a h o lla rd a o v o zn in g sez ila rli o 'z g a ris h i, ovoz a p p a ra tin in g
yaxshilanishi, o'sishi va paydo bo 'lishida qattiq o'zgarish kuzatiladi.
Eng katta farqi erkak va ayol hiqildog'ining oldingi-orqa o 'lcham i 
kattalanishi bilan ifodalanadi, shuning uchun o 'g 'il bolalar un paychalari 
yarim m arta uzunlashadi, qiz bolalarda esa faqat 1/3. O 'g 'il bolalarda 
ham m utatsiya sekin kechishi m um kin, u nda ovoz funksiyasi asta-sekin 
o'zgarib boradi. M utatsiyaning o 'tk ir kechishida o 'g 'il bolalar ovozi bir 
aktavaga pasayadi, xirillash paydo b o 'lad i, baland ovoz tem bri birdaniga 
faltsetga sirpanadi. Bunda ovoz "sinishi" bo 'lib o 'tadi. B a’zida o'sm irlar 
o 'z ovozlaridan foydalanishga uyaladilar.
M utatsiyaning davomiyligi bir necha oydan 2—3 yilgachadir. Butun 
m utatsiya davri uch bosqichga bo'linadi: boshlang'ich, asosiy, avjiga 
chiqqan va tugallangan. B oshlang'ich bosqich un paychalarining katta 
bo'lm agan gipirimiyasi (qizarishi) bilan xarakterlanadi. Asosiy bosqich 
bu tu n hiqildoqning shilliq qavati gipirimiyasiga to 'g 'ri keladi, b a ’zida 
orqa 3-un paychalarining birikm aganligi to 'g 'ri burchakli uchburchak
169

---

shaklida paydo b o 'lad i ("m utatsion uchburchak"). U n paychalarining 
sinxronli, shuningdek, assinxronli tebranishi tashqi va ichki hiqildoq 
m ushaklari, nafas olish va ovoz hosil b o ‘lishining guvohligini belgilaydi. 
Avjiga chiqqan bosqichda ovoz mutatsiyasi ko‘proq qiynaladi.
M utatsiyaning tugallanuvchi bosqichini katta odam ning ovoz hosil 
b o lish mexanizmi m ustahkam laydi.
M utatsiyadan keyingi davrda ovoz apparatining yengil jarohatlanishi 
ovozning tez charchashi kuzatiladi. Bu davr bir necha oy davom etadi, 
diapazonini kengaytiradi, individual tem br, balandlik, ovozning kuchi 
aniqlanadi.
Logoped ovoz app aratin in g tuzilishi va funksiyasini bilishi, turli 
yoshdagi bolalar hiqildog‘ining anatom ik va fiziologik asosini aniqlashi 
kerak. Ovoz rejimi m utatsiya vaqtida individual o 'tk ir kechuvchi jarayonga 
bog'Iiq. Jim jitlik b a ’zi h o lla rd a h iq ild o q shilliq q av atin in g kuchli 
shishishida tavsiya etilishi m um kin. M utatsiya davrida o'sm irning ovoz 
apparatini ayash lozim. N u tq q a tushadigan og'irlik m e’yorida bo'lishi 
kerak, ovozni kuchaytirm aslik, tezlashtirm aslik kerak. Saqlangan ovoz 
rejimiga rioya qilmaslik, uzoqqa cho'zilgan z o 'rb e ris h d a ovozning katta 
yuklanishi hiqildoqning ichki mushaklari funksiyasining buzilishiga olib 
kelishi mumkin.
M utatsiya davrida saqlash choralariga rioya qilish lozim. Birinchi 
navbatda erkaklarovozini sun’iy tezlashtirish jarayonini shakllantirish tavsiya 
etilmaydi. O 'sm irni tinchgina asta-sekinlik bilan kattalar ovoziga ega 
bo'lishiga o'rgatishga yordam berish kerak. Kuylash va m uloqot qilishda 
ovozni jadallashtirishga yo'l qo'ym aslik kerak. Har qanday ovoz og'irligi 
chegaralangan bo'lishi kerak, bo'lm asa hirillash paydo bo'lganda. Mutatsiya 
davrini yengillashtirish uchun organizmni chiniqtirish, jism oniy og'irlikni 
dozalash, o'sm irning m ehnati va dam olishini to 'g 'ri taqsimlash foydali.
Ovoz buzilishlarining etiologiyasi
T o'liq ovoz ovoz apparatini hosil qiluvchi organlar o 'z a ro m oslikda 
ishlaganlaridagina yuzaga keladi. U lardan birining patologik holati ham
ovozga salbiy t a ’sir etadi. Ovoz apparati tuzilishiga kirm agan a ’zolarning 
kasallanishi ham uning to 'liq ishlamasligiga olib kelishi m um kin.
Bu a ’zolar qatoriga birinchi navbatda nerv tizim i kiradi. C hunki 
kuylash va so'zlashda m arkaziy ham da periferik nerv tizim lari katta rol 
o 'y n a y d i. P o 'stlo q fa o liy a tin in g n o rm ad a n o rtib ketishi va u n in g
torm ozlovchi ta ’siri ostida po 'stlo q osti m arkazlari bo'shashib qoladi. 
Bu m arkazlarning qo'zg'aluvchanligi ortib ketishi natijasida bir q ato r 
patologik holatlar yuzaga keladi: ichki a ’zolar qon tom irlarining uzoq 
vaqt qisqarib turishi, oshqozon-ichak ning sekret ishlab chiqarishi va 
harakatining buzilishi, ichki a ’zolar to'qim alarida kasallikning vujudga 
kelishi, ularning barcha ovoz apparati ishiga salbiy t a ’sir ko'rsatadi.

---

N u tq n i talab etuvchi kasb egalarida ovoz buzilishi ruhiy travm alarga 
olib kelib, unga b ir q an ch a faktorlarning t a ’siri natijasida nerv kasalliklari 
kelib chiqishi m um kin. B em orlar b u n d a diqqatlarini ovozning sifatiga 
q a r a t a d i l a r . Bu b e m o r la r d a d is f o n iy a — te z c h a r c h a s h , h iss iy
o'zgaruvchanlik, uyqusizlik bilan um um lashib keladi. Ovoz ustida ishlashni 
davom ettirib, ular o ‘z sog‘liqlariga k o 'p ro q zarar yetkazadilar. Yaqqol 
k o ‘zga tashlanuvchi nerv buzilishlariga ega b em o rla r psixonevrolog 
huzuriga borib davolanishlari kerak. N evrozlarga tayangan holda kuchli 
ruhiy travm alar natijasida kelib chiquvchi ovoz buzilishlarini tushuntirishga 
harakat qilam iz. N ev ro z no rm al nerv fao liy atining "uzilishi" bilan
x arak terlan ib , b u n d a q o ‘z g ‘atu v ch i va to rm o z lo v c h i n erv fao liy ati 
o'rtasidagi bog‘liqlik y o'q oladi. U hayajonlanish, ichki kechinm alar, 
xafagarchiliklar natijasida kelib chiqadi.
V.A. K urheva (1986) aytishiga k o ‘ra disfoniyaning barcha form alari 
m ono va polietio-patogenetik shaklda psixoem otsional va barom etrik 
faktorlar ta ’siri ostida b o ‘ladi.
O voz h o sil b o ‘lis h id a q o v u rg ‘a la r, k o 'k r a k q a fa s in in g p astk i 
kengayuvchi qism i h am d a diafragm a k atta rol o'y nay di. D iafragm a 
nervning kesib tashlanishi natijasida kuylash va so'zlashda bir qancha 
qiyinchiliklar kuzatiladi, b a ’zan ovoz um um an yo'qolishi m um kin. Ovoz 
apparatining norm al ishi nafas olish va chiqarish m uskullarining o 'z aro
m oslikda ishlashiga bog'Iiq.
F unksional ovoz buzilishlari b o 'lg a n bem o rlarn i pnevm ografiya 
qilinganda gapirish jarayonida va tin ch holatda nafas buzilishi mavjudligi 
a n iq la n a d i. O 'p k a n in g k ic h ik u c h a s tk a s id a g i s h a m o lla s h h am
diafragm aning harakatchanligini kam aytiradi. Bu o 'z navbatida, ovoz 
hosil bo'lishiga ta ’sir etadi, ovoz tez charchaydi, uning tem bri o'zgaradi, 
diapazoni pasayadi, ovozga ozgina n agruzka berilganda kekirdakda 
o g'riqlar yuzaga keladi. Ovozning akustik xususiyati buziladi. Spazm alar, 
b o'g'ilishning qaytalanib turishi bo 'lishi m um kin.
F.F. Zasedatelev (1934) qo'shiqchilarda tekshirish o'tkazib, ular kuylab 
bo'lganlaridan so'ng qon bosimi va pulsning ortib ketmaganligini aniqlash 
m um kin. U , shuningdek, o 'p k a kasallanganda ovoz kuchining kamayishini 
ham aytib o'tgan.
K o 'k rak qism idagi a ’zolarining surunkali kasallanishi natijasida 
diafragm aning norm al faoliyati buzilishi ham ovoz hosil bo'lishiga salbiy 
ta ’sir etadi. Ovoz apparati o'sishi va rivojlanishi insonning butun hayoti 
m obaynida ichki sekretsiya bezlari ta ’siri ostida bo'ladi. Bunda m uhim
o 'rin jinsiy bezlarda bo'ladi. Qiz bolalarda jinsiy yetilish vaqtida ovoz 
buzilishlari kekirdakda og'riqlar, quruqlik, xirillash va bo'g'ilish bilan 
kechadi. Bu, odatda, o 'tk ir sham ollashni n o to 'g 'ri davolash natijasida 
kelib chiqadi deb ham ta ’kidlanadi.
Ovoz apparatidagi buzilishlar asosan 80 yoshdan keyin yuzaga kelib,
171

---

bu to ‘qim alaregiluvchanligining yo'qolishi, ko‘krak qafasi va um urtqadagi 
o 'zg arish lar ularning k am h arak atc h an b o 'lib qolishi natijasida kelib 
chiqadi. Ovoz o ‘zgarishlari biologik yosh, m uskullar tonusining um um iy 
pasayishi bilan bog'Iiq. O 'pkaning tiriklik sig'imi pasayadi, nafas chiqarish 
soni qisqaradi, o'pkada havo qolib ketishi kuzatiladi. Eshitishning pasayishi 
o 'z navbatida yuqori tovushlarni n o to 'g 'ri qabul qilishi va intonatsiyaning 
o'zgarishiga olib keladi. H. O yer va L. Deal (1985) ovoz bilan o'qish 
tezligi va pauzaning uzoq cho'zilishini yoshga bog'laganlar. Tekshirishlarga 
ko 'ra keksalarda nutq tem pi sekinlashgan va pauzalar uzoq cho'zilishi 
aniqlangan. Shuningdek, turli jinslarga m ansub kishilar o'qishidagi farq 
ham aniqlangan.
L. Van d er H oven (1928) ovoz buzilishlari va qalqonsim on bez 
faoliyatining buzilishi o'rtasidagi bog'liqlikni birinchi bo'lib aniqlagan. 
U bir qator belgilarni batafsil yoritib berdi. Bu kasallik bilan og'rigan 
nutqiy kasb egalarida ovozning tez charchashi, kuchsizlanish, xirillash, 
yuqori tovushlarning yo'qolishi natijasida ovoz diapazonining pasayishi 
kuzatilgan. Ovoz o'ziga xos bo'lgan tem brni yo'qotadi va ovoz boylam lari 
m usk u llarin in g to n u sin i pasayishi o q ib atid a xira b o 'lib q o lad i. A. 
M itrinovich-M odjayevska (1965) va N. G. G abdulin 60% gipoterioz 
bilan og'rigan bem orlarda ovoz boylam larining funksional buzilishi bilan 
birga ularda loyqasim on shish b o'lish in i aniqlagan. S hun ing dek, u 
bem orlarda brodikardiya, terining quruqligi va oqishligi kuzatilgan.
I. 
M aksimov (1987) kritinizm bilan og'rigan bem orlarda kekirdakning 
infantil, ovoz diapazonining qisqarishi va ovoz tem brining o'ziga xos 
o'zgarishini aniqlagan.
Buyrak usti bezlari p o'stlog'i funksiyasida kam chiliklarning bo'lishi 
ovoz kuchsizligi, tez ch a rch a sh , kechga yaqin ovoz d iap az o n in in g
qisqarishiga olib keladi. Bu kasallikka teri pigmentatsiyasi tashxisi qo'yiladi. 
Bu k o 'p in ch a nafas olishning buzilishi va afoniya bilan birga keladi.
Buyrak usti bezlari qobig'i funksiyasining ortib ketishi ayollarda 
virilizatsiyaga olib keladi. Bunda ovozning past, erkaklarnikiga o'xshashligi, 
diapazonning qisqarishi, tessiturasining kamayishi kuzatiladi. Buyrak usti 
bezlarining miya qavati adrenalin ishlab chiqaradi. Bunda ularni olib 
tashlash tavsiya etiladi. S urunkali ta n z ilitd a b o d o m ch a b ezlarin in g 
lakunalarida yiring yig'ilgan bo'lsa, bunda konservativ usul foyda bermaydi, 
aksincha, b em or sog'lig'iga zarar qiluvchi holatlar yuzaga kelishi m um kin, 
bunda tanzillektologiya usuli tavsiya qilinib, uni ovoz hosil bo'lishining 
o'ziga xos xususiyatlarini biluvchi mutaxassisga o'tkazishi lozim . O datda, 
tanzillektologiyadan so'ng tanglay kamalagi va yum shoq tanglay chandiqlar 
qoladi, bu o 'z navbatida ovoz funksiyalarining buzilishiga sabab bo'ladi.
V .G . Y erm olayev va u n in g safdoshlari (1970) tan zillek to lo g iy a 
texnikasiga bir qancha talablar qo'yadilar, chunonchi bodom cha bezlari 
orqasiga 10 ml anestezik suyuqlik yuboriladi, 5—7 daqiqadan so 'n g
172

---

operatsiya qilish tavsiya etiladi. Bu davrda suyuqlik suv shim uvchi ta m ­
pon rolini bajaradi.
Ovoz buzilishlari b a ’zan turli kasalliklarning sim ptoni sifatida ham
nam oyon b o ‘lishi m um kin. S hu sababli ovoz buzilishidan shikoyat qilgan 
bem orlarga har tom onlam a tekshirish va reabilitatsiya ishlarini o ‘z vaqtida 
o ‘tkazish lozim.
O vozning xirillashi, tez charchashi va afoniyaning yuzaga kelishi 
asosan qandli diabet bilan og'rigan bem orlarda kuzatiladi.
R.V. K ofanov (1972) q an d li d iab et b ilan o g 'rig a n b e m o rla rn i 
la rin g o sk o p iy a q ilib te k s h irib , k e k ird a k n in g ovoz hosil q ilu v c h i 
funksiyasining buzilishini aniqlagan.
O dam larda ovozning shakllanishi uchun eshitish yaxshi rivojlangan 
bo'lishi kerak. Z aif eshituvchi kishilar maxsus apparat taqib, jam iyat 
hayotiga moslashishlari m um kin, biroq nutqiy kasb egalari zaif eshituvchi 
bo'lishlari m um kin emas.
M a’Iumki, burun b o'shlig'i ham m uhim kuchaytiruvchi funksiyani 
bajaradi. Ovozga tem brni beradi. Burun bo'shlig'i va burun oldi bo'shlig'ini 
intervatsiya qiluvchi uchlamchi nervning ta ’sirlanishi kekirdak muskullarini 
qisqarishiga va bo'shliqning norm al kuchaytiruvida ovoz kuchini oshirib 
yorqinlik beradi. Burun va burun oldi bo'shliqlarning kasallanishi ularning 
shilliq qavatini ishishi bilan kelsa, bu nafas olishga va ovoz nutqiga salbiy 
ta ’sir ko'rsatib ovoz apparatida funksional buzilishlarni keltirib chiqaradi 
va ovozning dinam ik xususiyatlari yom onlashadi, ovozda xunuk to n lar 
paydo bo'ladi.
Bir q a to r o lim la r V .G . Y erm olayev , M .S. M ixaylov va P.Ye. 
Sham siyevalar burundan nafas olish holati buzilgan kasallarni tekshirib, 
ularda funksional buzilishlarni nerv reflektor mexanizmi bilan bog'laganlar.
Davolov norm alarini tanlashda konservativ usullardan foydalanish 
k o 'p afzalliklarga ega.
Tanglay bodom cha bezlari yum shoq tanglay va m uskullar harakatini 
chegaralaydigan bo'lsa, kuylashda xalal beradi va halqum ning qisilishiga 
yo'l berm aydi. U larning kattalashishi ovoz tem brini o'zgartiradi.
Ovoz buzilishlarining kelib chiqish sabablari va mexanizmi
Ovoz buzilishlari kelib chiqishiga ko'ra markaziy va periferik qismlarga 
bo'linadi, ularning har biri organik va funksional bo'lishi m um kin.
Ovoz buzilishlari m exanizm i hiqildoqda nerv-m uskul apparatidagi 
ham da ovoz bo'lm alarida paydo bo'ladigan oddiy gipo yoki gipertonuslar 
va ular harakatidagi o'zgarishlar xarakteriga bog'Iiq.
O rganik ovoz buzilishlari. O rganik ovoz buzilishlari asosan ovoz 
apparatida anatom ik o'zgarishlar yoki surunkali sham ollash natijasida 
paydo bo'ladi.
Periferik xarakterdagi organik ovoz buzilishlari asosida ovoz apparati
173

---

kasalliklari: un paychalaridagi tugunchalar, b o ‘g ‘iz va un paychalarining 
papilam atozlari (o ‘sim talar), b o ‘g ‘iz stenozi, jarohatlanishlar, kuyishlar 
yotadi. Bular periferik xarakterdagi organik ovoz buzilishlarini keltirib 
chiqaradi. O rganik ovoz buzilishlariga, shuningdek, b o ‘g ‘iz raki yoki 
b o ‘g ‘iz tu b e rk u ly o z id a b o ‘g ‘zini tibbiy y o ‘l bilan olib ta sh la n g a n
kishilarning ovozi ham kiradi.
Surunkali laringit uchun hiqildoq muskullari tonusining pasayishi 
xosdir. L.A. Zaritskiyning (1984) t a ’kidlashicha, bu kasallikda hiqildoq 
apparatining muskullari doim iy ravishda kuchli giperkinez holatida bo‘lib, 
ovoz boylam lari kuchli jipslashadi. Shuningdek, gipokenez ham uchrab, 
unda ovoz boylam lari b o ‘shashgan, to'liq jipslashm agan holatda b o ‘ladi. 
Laringitda bem orlar hiqildoqdagi noqulaylik, quruqlik, qirilish, namlikning 
yig‘ilib qolishi, bo'yin va halqum qismida charchash, xirillash, uni kechga 
borib zo ‘rayishi va ertalab butunlay yoki qism an yo'qolishdan shikoyat 
qiladilar.
L aringoskopiyada ovoz b o y lam larid a g ip erem iy a va y o p ish q o q
sh ilim sh iq borligi a n iq la n a d i. F o n atsiy ad a ovoz b o y lam lari to 'liq
jipslashmaydi, ovoz boylamlarining qalinlashganligini va tonusning yo'qligi 
aniqlanadi.
Surunkali laringit bilan og'rigan bem orlarda ovoz d iapazonining 
qisqarganligi, m on o to n intonatsiya, ovoz kuchi kamligi kuzatiladi. U lar 
hiqildoqdagi noxush sezgilardan shikoyat qiladilar.
Laringitning o g 'ir turlarida xirillash doim iy bo 'ladi, b a ’zan afoniya 
vujudga k eladi. O voz boylam lari shilliq bilan q o p la n g a n b o 'la d i. 
F on atsiyada ovoz boylam lari o 'rta sid a ovalsim on tirqish kuzatiladi. 
L aringoskopiyada teb ran ish am p litudasinin g pasayganligi, fonatsiya 
davrining qisqarganligi kuzatiladi.
Kasbiy traxeitlar nutqiy kasb egalarida, kuylashda ovoz boylam osti 
bosim ining o'zgarishi natijasida yuzaga keladi. B em orlar asosan ovozning 
tez charchashi, traxeyadagi noqulaylik, nam lik yoki quruqlik, y o'tald an
shikoyat qiladilar. Laringoskopiyada ovoz boylam larida hech qanday 
o 'z g arish lar kuzatilm aydi, lekin traxeyaning shilliq qavatining b a ’zi 
joylarida giperem iya kuzatiladi. Ba’zi hollarda h alqum , hiqildoq va 
traxeyada kataral holatlar kuzatiladi. N utqiy kasb egalarida traxeitlar 
boylam osti b o 'sh lig 'id a suyuqlik yig'ilishidan yuzaga keladi. B unda 
bem orlar m a’lum tovushlarni talaffuz qila olmaydilar, ovoz toni yo'qoladi.