M. Y. Ayupova

Tekshirish savol va topshiriqlar:
1. Dizartriyaga ta’rif bering. Uning sabablarini ayting.
2. Anartriya tushunchasini yoritib bering.
3. Dizartriya bo‘yicha mualliflar ishlaridan misollar keltiring.
4. Dizartriya shakllarini ayting.
5. Bulbar hamda psevdobulbar dizartriya sabablari, mexanizmini yoriting va 
ularni o'xshash va farqli tomonlarini ayting.
6
. Qobiqli va qobiq osti dizartriyasini yoritib bering.
7. Dislaliya va dizartriyaga qiyosiy tavsif bering.
8
. Dizartriya belgilarini ochib bering.
9. Dizartriyani bartaraf etishdagi birinchi bosqichning maqsad va vazifalarini 
ayting.
10. Dizartriyani bartaraf etishda ikkinchi bosqichning maqsad va vazifalarini 
ayting.
11
. iVlaxsus nutq bog‘chalariga borganda dizartrik bolalar nutqini kuzating.
Tayanch tushunchalar:
1. Anartriya (an Q grekcha arthroo — tovushlarni boiib talaffuz etish) — 
dizartriyaning o g ir formasi, nutq harakat muskullarining paralichi tufayli nutq 
tovushlarini talaffuz qilish mumkin bolm ay qoladi.
2. Artikulatsion kinesteziya (kin — grekcha, aesthesis — sezgi) — artikulatsiyani 
sezish.
3. Artikulatsion paraksiz — maqsadga qaratilgan avtomatlashgan artikulatsion 
harakat aktlarini bajarish.
4. Dizartriya (diz — grekcha arthroo — tovushlarni boiib talaffuz etish) — 
nutq apparatining innervatsiyasidagi kamchiliklar tufayli nutqning talaffuz 
tomonidan buzilishi.
5. Kommunikatsiya (lotincha kommunicatio — aloqa) — o ‘zgalarning fikrini 
tushunish va ularga o‘z fikrini til vositalari orqali tushuntira olish jarayoni.
6. M o tiv a tsiy a — m o tin a tio n in g liz s o ‘z id a n o lin g a n b o i i b , istak d eg a n
m a ’n o n i a n g la ta d i.
164

---

12-BOB. OVOZ BUZILISHLARI
Ovoz ap p arati va hiqildoqning ovoz hosil qilishi funksiyasi
O voz—bu un n a y c h a la rin in g elastik te b ra n ish i n atijasid a hosil 
bo ‘ladigan turli xil tovushlarning o ‘ziga xos xususiyatlari m ajm uasidir.
O torinolaringologiya fanining rivojlanishi sababli, foniatriya degan 
yangi fan, m ustaqil b o 'lib ajralib chiqdi. F o n ia triy a —ovoz app arati 
kasalliklarini vujudga kelishi va ularni davolash y o'llarin i o ‘rganadi. 
F onopediya—logopediya fanining bir bo'lim i. U maxsus pedagogik yo'llar 
bilan ovozni to 'g 'rilash bilan shug'ullanadi.
Bu fanlarning barchasi ovozni maxsus m ashqlar bilan yo'lga qo'yib, 
to'g'rilashn i bildiradi.
M a’Iumki, ovoz hosil bo'lishda: diafragm a, o 'p k a, bronxlar, traxeya, 
halqum , hiqildoq, burun bo'shlig'i va uning yuz, peshana suyaklari orasida 
joylashgan qo'shim cha kovakiari ishtirok etadi.
H iqildoqda joylashgan ovoz boylam lari, m uskullari bilan birga, ovoz 
hosil bo'lishida til, lablar, og'iz b o'shlig'i ham ishtirok etadi.
Diafragm a va qovurg'alararo m ushaklar nafas olishda faol qatnashadi. 
Q ovurg'alararo m uskullarning faol ishtirok etishi ko'krak bilan nafas 
o lish d ir. N afas c h iq a rish h a ra k a ti ich k i q o v u rg 'a la ra ro va q o rin
m uskullarining qisqarishi orqali ta ’m inlanadi.
O 'p k a — nafas olish sistem asining asosiy organlaridan biridir. O 'pka 
bir juft bo'lib, konussimon tuzilgan. U lar ko'krak qafasining ikki tom onida 
o 'n g va chap o'pkaning o'rtasid a traxeya, qizilo'ngach, qon tom irlari, 
ayrisim on bez, nerv tolalari, limfa tom irlari va tugunlari ham da yurak 
joylashgan. O 'p k a n in g nafas olish va chiq arish funksiyasini asosan 
alveolalar bajaradi.
T rax ey a — hiqild o q n in g pastki q ism id an , y a’ni V I—VII b o 'y in
um urtqalari ro'parasidan boshlanib, V ko'krak um urtqasi ro'parasigacha 
davom etadi va shu joyda o 'n g va chap bronxlarga bo'linadi. Uning 
uzunligi odam ning bo'yiga qarab 11 — 13 sm gacha yetadi.
B ro n x la r - k o 'k ra k u m u rtq a s i ro 'p a ra s id a tra x e y a n in g ikkiga 
bo'linishidan hosil bo'ladi. Bronxlar, xuddi daraxt shohiga o'xshab, ko'p 
bronxlarga tarm oqlanadi va bora-b ora alveola pufakchalarini hosil qiladi.
Hiqildoq — IV—VI bo'yin um urtqalari ro'parasida joylashgan. Hiqildoq 
havo o'tkazuvchi nafas yo'li vazifasini bajaradi. U tovush hosil qiladigan 
apparatdir. H iqildoqdan havo traxeyaga o 'tad i.
O dam gapirm ay turganda hiq ildoqda joylashgan ovoz boylam lari 
teshigi ochiq holda bo'ladi. So'zlashganda, kuylaganda ovoz teshiklari 
yopiladi va o 'p k ad an nafas bilan chiqariladigan havo katta kuch bilan 
ovoz boylam lariga t a ’sir qilib, ularning tebranishi natijasida ovoz hosil 
bo'ladi.
B urun bo‘shlig‘i — yuqori, pastki va ikkita yon devoridan tashkil
165

---

topgan. B urundan norm al sharoitda olgan va chiqargan ham m a havo 
o ‘tadi. Burun b o ‘shlig‘i — nafas olish, saqlash, hid bilish va rezonatorlik 
funksiyasini bajaradi. Ovoz hosil qilishda nafas olish va rezonatorlik 
funksiyasi katta aham iyatga ega.
Burun b o ‘shlig‘ida havo norm ada b o ia d i. U ovoz uchun harakatsiz 
rezonator b o ia d i, u ovozni kuchaytiradi va ovozga m a ’lum tem b r va 
kuchayish beradi.
Burun b o ‘shlig‘i hiqildoq tom onidan ochiq qoladi: burun bilan talaffuz 
qilinadigan undosh tovushlar m va n ham da b a ’zi b ir unlilar gapirilganda 
halqum ovoz rezonatori b o iib xizmat qiladi. H alqum , ovoz b o ‘shlig‘i 
bilan unli va undosh tovushlarni shakllantiradigan, tem brli xususiyatlarga 
ega organlardir.
H iqildoqda asosiy tovush hosil b o i a d i , so ‘zlash nutqi esa tep a 
q o ‘yilgan trubkada hosil b o ia d i. Shunday qilib, odam ning ovoz apparati 
o ‘zi bilan m urakkab tizim ni tashkil qiladi. U ning harakati natijasida 
tovush hosil b o ia d i. Ovoz apparatining barcha funksiyalari bir-biri bilan 
bo g lan g an holda, bosh miya p o ‘stlog‘iga b o ‘ysunadi.
Ovoz hosil b o lis h m exanizm i juda m urakkab b o lgan ligi sababli ju da 
kam o'rganilgan.
XIX asr o ‘rtalariga kelib, fiziologik va akustik o ‘rganish m etodlari 
yu zag a k e lg a c h , ov o z hosil b o l i s h m e x a n iz m in i ilm iy j i h a td a n
tushuntirishga im kon tug'ildi. Bu davrga kelib fonatsiya nazariyasida 
m ioelastik nazariya yuzaga keldi, uning asoschisi Ferron (I. M aksim ov, 
1987-y.) hisoblanadi. Ovoz apparatida ovoz boylamlari kuchsiz tebranadi, 
ularning tebranishi chastotasi ovoz boylam lari to ‘qim asining elastikligiga 
b o g iiq . M ioelastik nazariyaga k o ‘ra ovoz hosil b o lish in in g asosiy sababi 
traxeya va kekirdakning ichki muskullariga havoni ko‘rsatadigan bosimidir. 
Ovoz hosil b o lis h vaqtida ovoz burm alari o 'rtasida ularning m uskullari 
va burm a osti bosim i natijasida o ‘zaro bogliqligi yuzaga keladi, b un da 
traxeyada havo bosimi qanchalik kuchli b o is a , boylam shunchalik kuchli 
qarshilik ko'rsatadi. N afas m uskullarining m urakkab tizim i traxeya va 
bronxlarning ichki bosimi doimiyligini ta ’minlaydi va u yoki bu tovushning 
to ‘g ‘ri talaffuziga yordam beradi. Fonatsiya vaqtida ovoz boylam lari havo 
bosim iga t o l a b o g iiq b o lm a y d i, ak sin ch a , m ark aziy nerv tizim i 
boshqaruvi ostida nafas organlarining muskullari tonusini faol boshqarib 
turadi. Boylam osti bosim ini o'zgartirish kerak b o iib qolganda, bosh 
miya p o ‘stlog‘i zarur chora k o ‘radi. Y a’ni kekirdak va ovoz boylam lari 
muskullari tonusini o ‘zgartirib, tebranish chastotasini pasaytiradi yoki 
orttiradi. Bu jarayon m urakkab reflektor usuli orqali eshitish analizatori 
ishtirokida boshqariladi.
J. Van den Berg (1958) aytishicha, ovoz, boylam larini tebranish 
h arak atig a sabab k ek ird a k d a yuzaga keluvchi a e ro d in a m ik m uskul 
harakatlari va elastik kuchlarning birgalikdagi t a ’siridir. R. Husson (1950)
166

---

ovoz hosil bo'lish fiziologiyasini o'rgangan holda ovoz hosil b o iish in i 
neyroxronaksik nazariyasini yaratdi. R. H usson va uning tarafdori T. 
Frint (1969) larning hisoblashicha, ovoz boylam lari havo oqim i t a ’sirida 
tebranm aydi, balki bosh m iyadan kekirdak osti nerviga keluvchi nerv 
impulslari t a ’sirida doim iy ravishda qisqarib bo'sh ash ib turadi.
T a jrib a m a ’lu m o tla rig a ta y a n g a n h o ld a u la r o voz b o y la m la ri 
muskullarining qisqarishi qaytuvchi nerv impulslari chastotasiga teng degan 
x ulosaga k e ld ila r. J. P e re llo (19 6 2 ) fo n a ts iy a n in g m u k o u n d u ly a r 
nazariyasini olg‘a surdi, unga k o 'ra ovoz boylam larining tebranishi shilliq 
q av a tn i ixtiyoriy to 'lq in s im o n h a ra k a ti b o 'lib , s h illiq qavat ovoz 
boylam larini qoplab turadi. T o'lq in sim o n harakat subxorda qism ida hosil 
b o iib , yuqoriga, oldinga, orqaga tarqaladi, ovoz boylam larining chetidan 
o 'tib yuqorida kekirdak qorinchasiga yaqin jo yda y o'qo lad i. B izningcha, 
bu nazariya fonatsiyani m exanik nuqtayi n az arid an tu sh u n tirad i va 
kekirdak muskullari bilan m arkaziy nerv tizim i o'rtasid a bogiiqlikni ochib 
bera olm aydi. Bir q ato r rus olim lari ovoz b o ylam larin in g tebranish 
chastotasi o g iz b o 'sh lig id ag i s u n ’iy bosim ning o'zgarishi bilan b o g iiq
deydi. O g iz bo'shlig'ida bosim ning qaytishi asosiy ovoz toni chastotasining 
kamayishi yoki um um an yo'qolishiga olib keladi, bosim ning pasayishi 
esa o v o z n in g a so siy to n c h a s to ta s i o r tis h ig a o lib k e la d i, ovoz 
boylam larining reaksiyasi og'izdagi bosim ning o'zgarish tezligiga b o g iiq .
Ovoz — bu insonning ovoz apparati hosil qiluvchi turli tovushlar 
yig'indisidir. Ovoz nutqiy, kuylovchi va shivirlovchi b o ia d i. Inson 
baqirishi, ingrashi, turli tovushlarda taqlid qilishi m um kin. Biz qanday 
tovushni olm aylik, barchasi fizik hodisa b o iib , akustikada o'rganiladi. 
T ovush yaxshi o 'rg a n ilg a n b o i i b , un in g q o n u n iy a tla ri aniq lan g an . 
Kuylovchi yoki nutqiy ovozning birgina tovushi ham akustik aham iyatga 
egadir. Uni bilgan holda ovozning kerakli xususiyatlarini yuzaga keltirish 
m um kin. Tovush deganda, akustikada tebranish va to iq in la rn in g zich 
m uhitda tarqalishi tushuniladi. Ovoz tovushi to iq in k o'rinishida havo 
qism larining tebranishidir. Bu to iq in la r ovoz boylam larida yuzaga kelib, 
ularni bir-biriga yaqin joylashgani, tarangligi natijasida havo oqim i o 'tib , 
boylam osti bosimi yuqori va nerv impulslarining ta ’sirida tebranish yuzaga 
keladi. Tovush to iq in la ri kekirdakda hosil b o iib , faqat tashqariga em as, 
organizm ning ichki to'q im alarid a ham tarqalib, bosh, bo'yin, ko'krak 
to'qim alarida tebranish hosil qiladi, shunga k o 'ra ovoz to iq in larin in g
bir qism igina tashqarida tarqalib eshituvchining qulog'iga yetib boradi. 
Q o'shiqchilarning pedagogikasida "ovozli nafas" degan tushuncha mavjud 
b o iib , uni o g iz b o 'sh lig in in g turli qism larida kuzatish tavsiya etiladi. 
Shuni esda saqlash kerakki, tovush yopiq ovoz payida hosil b o iib , akustik 
qonuniyat asosida havoda tarqaladi. Havo esa tovushda aerodinam ik 
qonuniyatlar asosida tarqaladi.
Biz eshituvchi tovushlar orasida m a iu m balandlikka ega tonli tovush
167

---

va ovozlarni n o m a’lum balandlikka ega b o ‘lgan shovqinlarni farqlash 
m um kin. Insonning ovoz apparatida gapirish va kuylash vaqtida ham
tonli, ham shovqinli ovozlar yuzaga keladi.
Barcha unli tovushlar tonli, barcha jarangsiz u n doshlar shovqinli 
xarakterga egadir. M usiqa esa tonli tovushlar qirolligidir.
Ovozning barcha ko'rinishlari vaqti m obaynida uch akustik tovush 
o ‘lchovining o'zgarishi natijasidir. Bular: tebranish chastotasi, ularning 
am plitudasi va m urakkab to v u sh lar tark ib i, u larn in g sp ektri, y a ’ni 
balandligi, kuchi, tem bri.
Tovush balandligi — bu to ‘lqinlar harakati chastotasini subyektiv qabul 
qilishidir. Havo tebranishlari qanchalik ko ‘p b o is a , tovush shunchalik 
baland b o ia d i.