M. Y. Ayupova

2—
yoki 3 -m ash g‘ulotdan 
b o sh lab nafas m ash q lari ham olib b o rilad i. N afas g im n a stik a sin i 
o'tkazishda quyidagi qoidalarga rioya qilish kerak:
1
) bolani toliqtirib qo'ym aslik, ya’ni m ashqlam ing sonini va o'tkazilish 
tem pini q a t’iy m e’yor qilish;
2
) bolaning ko'krak qafasi havo bilan to'lib qolmasligini kuzatib turish;
3) bola harakatlarni sekin, sanoq ostida, bir tekisda, sham ollatilgan 
xonada, ovqatgacha bajarish kerak.
S tatik m ashqlar gavdani m utlaq tin ch tutgan h o ld a yoki yengil 
harakatlar bilan birga bajariladi. Statik nafas m ashqlarining maqsadi —
184

---

burun va og‘iz orqali differensiyalashgan nafas olishni hosil qilish, n utqd a 
nafas olish va davom li nafas chiqarish k o ‘nikm alarini tarbiyalash. Bu 
m ashqlarga paxtaga, suvga puvlash, sovun pufaklarini puflab hosil qilish, 
rezina o'yinchoqlarini, sharni puflash, surnaycha, labda garm oshka chalish 
kiradi. Bu m ashqlar lab m uskulaturasini rivojlantiradi va yo‘qotilgan 
tovushni kinestetik jih a td a n sezishni hosil qiladi.
Bu m ashqlarni bajarishda sek u n d o m er bilan nafas ch iqarishn in g 
davom iyli-uzoq m uddat talaffuz qilinadi:
(pichirlab va baland ovozda):
a) u —- au — u o — u a —
0 — o u — ao — o a—
e— iu — io— ia —
1— eu— eo— ea—
a ------------- .
b) jarangsiz u ndosh tovushlar alohida va unlilar bilan birgalikda: 
f— uf— us— u sh—
s— o f— os— o sh—
p — e f— es— esh—
x— if— is— ish—
af— as— a s h -
fu— us— sh u —
fo— so— sh o —
fe— se— sh e—
fl— si— shi—
fa— sa— sh a—
d) jarangli undosh tovushlar alohida va unli tovushlar bilan birga:
V— uv— uz— uj—
z— ov— o e — oj—
j— ev— ez— ej—
v— iv— iz— ij—
z — av— az— aj—
e) jarangsiz portlovchi undosh tovushlar faqat unli tovushlar bilan 
birga ochiq b o ‘g ‘inlarda:
pu— tu— ku—
po— to — ко—
p e— te — ke—
pi— ti— ki—
pa— ta— ka—
f) ja ra n g li u n d o sh to v u sh la r un li to v u sh la r b ilan b irg a o ch iq
b o ‘g ‘inlarda:
b u — du — g u —
b o — d o —-go—
be— d e— g e—
185

---

bi— di— gi—
ba— da— ga—
Shu ko‘rinishda artikulatsion va oddiy nafas m ashqlarining birgalikda 
qo'llanishi natijasida nutqiy nafas ko‘nikm alari shakllanadi.
F onatsion nafasni rivojlantirish uchun burun va og'iz orqali differen- 
sirlashgan nafas olish va nafas chiqarishni m ashq qildiruvchi m ashqlar 
tanlab olinadi. Bu m ashqlar nafas apparatini fonatsiyaga tayyorlaydi, 
nafas muskullarining, ayniqsa, diafragm aning faoliyatini sezishga yordam
beradi.
Masalan:
1) nafas olish (5 sek. ) — nafasni ushlab turish (3 sek. ) — nafas 
chiqarish (5 sek. );
2) nafas olish (6 s e k .) — nafas ushlab turish (5 s e k .) — nafas chiqarish 
(8
sek. );
3) nafas olish (8 sek. ) — nafasni ushlab turish (6 sek. ) — nafas 
chiqarish (10 sek. );
4) "Gul" — burun orqali chuqur sekin nafas olishni m ashq qildirish 
(gullarning yoqim li hidini hidlash);
5) "Sham ” — tekis, sekin nafas chiqarish yonayotgan sham ga puflash;
6
) "Qaysar sham " — intensiv, kuchli nafas chiqarish. Bola qorin 
m uskullarining harakatini sezadi;
7) "Sham ni o'chirish" — intensiv nafas chiqarish, shu vaqtning o ‘zida 
"fu! fu! fu! fu! talaffuz qilinadi. Sham uchdi;
8
) "Nasos" — davom li, kuchli nafas chiqarish, shu vaqtda "s s s s s" 
tovushi talaffuz qilinadi.
Statik nafas m ashqlaridan keyin dinam ik nafas gimnastikasi m ashqlari 
bajariladi. D inam ik m ashqlar yurish, sekin yugurish, q o ‘l, oyoq va tan a 
harakatlari bilan b o g iiq bo'lib, davolash fizkulturasi elem entlarini o 'z 
ichiga oladi.
Oliy nerv faoliyati fiziologiyasi m a ’lum o tlarig a k o 'ra , d avolash 
fizkulturasi davom ida shartli nafas refleksi hosil bo'ladi. B undan tashqari, 
jismoniy m ashqlar bem orning kayfiyatiga va em otsiyalariga ijobiy t a ’sir 
qiladi, quvonch hissini uyg'otadi, tetik va m uvozanatni nerv-psixik holatni 
y a ra ta d i. B o lalard a m iya ju d a ela stik b o 'lib , bu hoi d a v o lo v c h i 
fizkulturaning effektivligini oshiradi. Bolalarda yangi shartli bog 'lanish lar 
tez hosil bo'ladi, patologik reflekslar so'n ad i va nafas jarayonida nerv 
regulatsiyasi tiklanadi.
O 'tkaziladigan fizkulturaning maqsadi terapevtik vazifalar, bolaning 
um um iy ahvoli va kasallikning xususiyatlari bilan aniqlanadi. Bizning 
oldim izda bem orda to 'g 'ri nafas olish ko'nikm alarini tarbiyalash, nafas 
olish kam chiliklari bilan kurashish, butun organizm ni sog'lom lashtirish, 
ko'krak qafasining harakatchanligini rivojlantirish, o 'p k a n in g tiriklik 
sig'im ini kengaytirish vazifalari turadi. Buning uchun quyidagilar zarur:
186

---

1
) bolani tabiiy y o ‘llar orqali nafas olishga o'rgatish (og‘iz va burun), 
bu bilan bola dekanyulyatsiyaga va keyinchalik stom aning berkitilishiga 
tayyorlanadi;
2
) nafas chiqarish g a alo h id a e ’tib o r b ergan h olda nu tq iy nafas 
m exanizm ini rivojlantirish;
3) bola organizm ini jism oniy jih atd an m ustahkam lash;
4) organizm ning harakatli va jism oniy faolligini ham da ish qobiliyatini 
o ‘stirish. Bolalarni charchatib q o ‘ym aslik, ularni gim nastik m ashqlarni 
o ‘yinlarga qo 'shib olib borish bilan qiziqtirish m uhim dir.
B o‘g‘iz papillam otozi va b o ‘g‘iz stenozi bilan og‘rigan bolalar u ch un
nafas m a sh q la ri k o m p lek sin i tu z is h d a b o la la rn in g ovoz va nafas 
fu n k siy asin in g h o la tin i n a z a rd a tu tis h lo zim , ch u n k i n afa s-o v o z
m ashqlarini o ‘tkazish tabiiy y o ‘lla r orqali nafas olishn ing va ovoz 
ch iq arish n in g y o 'q lig i tufayli ju d a q iy in d ir; b u n d an ta sh q a ri, bola 
organizm ining astenizatsiyasi m ashqlam ing q a t’iy dozirovkasini, ularning 
muayyan tem p d a va ritm da bo'lishini talab qiladi.