M. Y. Ayupova

Alaliya sabablari
A laliyani o 'rg a n ish d a uzoq vaqt m o bay nida un ing kelib chiqish 
sabablarini turlicha ko'rsatganlar. R. Koen (1888), A. G u tsm an (1924), 
E. Freshels (1931), M. Z eem an (1962) va boshqalarning fikricha, alaliya 
b o lan in g o n a q o rn id a yoki rivojlanish b o sq ic h id a sh am o llash yoki 
alim entar trofik m o ddalar alm ashinuvining patologik jarayoni natijasida 
kelib chiqadi.
A. Treytel (1901) fikricha, alaliya diqqat va xotirani yetarli emasligining 
natijasidir. A. L ib m an n (1901) alaliyada n u tq n in g to 'liq em asligini 
intellektual yetishm ovchilik bilan bog'laydi. A. Iving (1963) bolalarda 
nutqning to 'liq rivojlanmaganligi asosida so 'zning m o to r obrazi yo'qligini 
miya buzilishlariga bog'lab ko'rsatadi. M. Z eem an (1962) ta ’kidlashicha, 
nutq bosh m iya m arkaziarining buzilishining natijasida rivojlanm aydi.
R. Luxzinger (1970) , M. Berri (1957) , М . B. Eydinova (1961) , V. 
A. Kovishkov (1985) va boshqalar alaliyani kelib chiqishida tu g 'm a bosh 
miya travm alari va chaqaloqlar asfiksiyasining rolini belgiladilar. T ug'ruq 
travm alari va asfiksiyalar bir q ato r hollarda hom ilalik patologiyasining 
oqibatidir. Bu surunkali kislorod yetishm ovchiligini keltirib chiqaradi va 
nafas olish m arkazlari funksiyasining pasayishiga olib keladi. M iya 
to'q im alari, birinchi navbatda filogenetik m unosabatga nisbatan yosh, 
po'stlo q n in g uchinchi qatlam i kislorod yetishm ovchiligiga birm un cha 
sezgir hisoblanad i. M iya p o 's tlo g 'in in g u ch in ch i q atlam i assotsiativ 
aloqalarning m urakkab tizim ini boshlab beradi. Bu tizim insonning oliy 
po'stloq funksiyalarining shakllanishini, birinchi navbatda nutq va psixikani 
ta ’minlaydi.
E tiologik o m illa r ich id a yetakchi o 'r in d a h o m ila n in g en sefalit, 
m en in g it b ilan x astala n ish i; rivojlanishi u c h u n n o m aq b u l sh aro it; 
hom ilaning zaharlanishi; hom ila yoki ilk rivojlanish davrida bosh miya 
shikastlari; ilk bolalik davrida xastalanishlar natijasida bosh m iyaning 
zararlanishi va boshqalar.
H om iladorlik patologiyasi miya m oddasining diffuz jarohatlanishiga 
olib keladi, tug'riq kalla-m iya travmalari va chaqaloqlar asfiksiyasi nisbatan 
lokal buzilish larn i keltirib chiqaradi. Bosh m iya p o 'stlo g 'id a g i turli 
sohalarning jarohatlanishi, nutqiy va nutqiy b o 'lm ag an funksional tizim
rivojlanishidagi buzilishlarni keltirib chiqaradi. Ye.M . M astyukova (1981) 
n ey ro o n to g e n ez nuqtayi nazaridan alaliyani xarak terlay tu rib shuni 
ko'rsatib o 'tad i: h a r qanday zararli om ilning tu g 'ru qgach a va tu g 'ru q d an
so'ng erta yoshlarda t a ’sir ko'rsatishida, qachonki bosh miya p o 'stlo g 'i
195

---

hali shakllanish bosqichida bo'ladi, lokal nuqsonning mavjudligini aniq 
belgilash qiyin bo'ladi, chunki jarohatlanish ko'pincha tarqalgan xarakterga 
ega bo'ladi.
S.S. 
Korsakova va N .I. Krasnogorskiy kuzatishlari natijasida m a’lum
bo'ldiki, alaliya m arkaziy asab tizim ini toliqishi, gipotrfiyani keltirib 
chiqaruvchi som atik kasalliklari oqibatidir. Yu.A. Florenskaya fikricha, 
alaliya potogenezida raxit, ilk bolalikda ovqatlanish va uyquning buzilishi, 
nafas yo'llarini tez-tez xastaligi alohida o 'rin tutadi. Bu nuqtayi nazarni 
barcha m u alliflar ham to 'g 'r i .deb b aholam aydi. Som atik kasalliklar 
yetakchi hisoblangan asab kasalliklarining patologik ta ’sirini kuchaytiradi.
Ayrim m ualliflar (R . K oen, 1988; M. Z eem an 1961; R. Luxzinger, 
A. Saley 1977 va h.k. ) alaliya etiologiyasida nasliy om il, oilaviy moyillik 
holatlarini alohida ajratib ko'rsatadilar. Biroq alaliyani kelib chiqishida 
nasliy om illarning ta ’siri adabiyotlarda yoritilm agan. K o'pchilik hollarda 
alalik bola anam nezida birgina em as, balki patologik om illarning butun 
bir majmuyi kuzatiladi.