M. Y. Ayupova

13-BOB. ALALIYA
Alaliya — bolaning o n a qorn id a yoki dastlabki rivojlanish bosqichida 
nutq shakllanishiga q ad a r bosh m iya qobig‘i nutq doirasining organik 
jarohatlanishi oq ibatida uzluksiz rivojlanm ay qolishdir.
"Alaliya" atam asi (grekcha a — yo ‘q, lotincha lalio — nu tq ) tarjim asi 
nutqning yo'qligi, nutqsizlik holati — nutq buzilishlariga doir adabiyotlarda 
qadim z a m o n la rd a n beri kuzatiladi. M axsus a d a b iy o tlard a "alaliya" 
atam asidan tashqari, shu nutq nuqsonini anglatuvchi quyidagi atam alardan 
foydalanganlar: "T u g'm a afaziya", "O ntogenetik afaziya", "Rivojlanish 
afaziyasi", "D isfaziya", "N utqiy rivojlanishi sustlashuvi", "N u tq n in g
konstitutsional o rq ad a qolishi", "Tilni egallashdagi kam chiliklar" va h.k.
A laliyaning tarqalganligi haqida ilmiy asoslangan m a ’lu m o tla r yo 'q . 
M a’lum otlarga k o 'ra , alaliya m aktabgacha yoshdagi bolalarning bir foizi, 
m aktab yoshidagi bolalarning 0,6 — 0,2% foizni tashkil etadi. O 'rta c h a
h iso b d a , a la liy a a h o lin in g 0,1 fo iz id a k u z a tila d i. M u a llifla rn in g
ta ’kidlashicha, alaliya o 'g 'il bolalarda qizlarga nisbatan 2 m arta k o 'p
uchraydi.
A. Kussm aul (1877) t a ’kidlashicha, oldingi asr va bizning asrim izning 
boshlarigacha y ashab, faoliyat k o 'rsa tg an sh ifo k o rlarn in g aksariyati 
nutqning yo'qligining barcha shakllarini alaliya deb nom lab, afoniyani 
ham bu atam ani ichiga kiritganlar, lekin vaqt o 'tishi bilan bu atam alar 
farqlana b o sh lan d i. I. F rank b irinchilardan b o 'lib , bu ikki atam a n i 
fa rq lash g a u rin a d i. U n in g fik rich a , alaliy a " k a r-so q o v lik " sin g ari 
artikulatsiya h arak atlarin i u m u m an im koniyatsizligi b o 'lib , I. F ran k
alaliyani artikulatsiyani qiyinlashuvi natijasida kelib chiquvchi talaffuz 
kamchiligi m ogilaliya bilan taqqoslaydi.
I. F rank alaliya, ham d a mogilaliyani dislaliya darajalaridan biri deb, 
artikulyator qiyinchiliklar bilan bog'Iiq talaffuz kamchiligi deb t a ’kidlaydi.
1830-yili R. Shultess alaliyani kar-soqovlik alohida n utq nuqsoni 
sifatida ajratib k o 'rsa tad i, am m o I. Frank uni artikulatsiya buzilishlari 
bilan bog'laydi.
A rtik u la tsiy a im k o n iy a tin in g b u tu n la y y o 'q lig i sifa tid a a la liy a
dislaliyaga taqqo slandi va keyinchalik haqqoniy ravishda anartriya deb 
nom lan a boshlandi.
A. Kussmaul artikulatsiya kamchiliklarini (dizartriya va dislaliya, shu ­
ningdek, diksiyani buzilishi — disfaziya) umumiy nom bilan atash maqsadida 
"lalopatiya" atam asini kiritadi. Shunga qaram ay, A. Kussmaul yuqoridagi 
m ualliflar singari alaliyani artikulatsiya buzilishlari bilan bog'Iiq nu tq 
kamchiliklari sirasiga kiritadi va bu atam aning ten g m a’noli nom i deb 
anartria literlis (tovushlar artikulatsiyasining yo'qligi) atam asini kiritadi.
Bu holda A. Kussm aul aniq tovushlarni butunlay talaffuz qila olm aslik 
xarakterli hisoblangan buzilish holatlarini alaliyaga kiritgan: keyinchalik
193

---

b u n d ay h o la tn i belgilash u c h u n