M. Y. Ayupova

"anartriya" 
te rm in id a n foy d alan a 
boshlagan. N om lari keltirilgan artikulyator buzilishlar bilan bir qatorda 
A. Kussmaul diksiya buzilishlari deb nom lagan kam chiliklarni ajratadi. 
Bularga u gram m atik shakllar va sintaktik ifodalarning buzilishini kiritadi. 
Bunday buzilishlarni tadqiqotchi 
disfaziyalar 
deb nom ladi.
0 ‘tgan asrning 60-yillariga kelib Trusso nutqning y o ‘qotilishini Broka 
to m o n id a n k iritilg a n " a fe m iy a " a ta m a s in i " a fa z iy a " a ta m a s ig a
alm ashtirishni tak lif etadi. "Afaziya" atamasi tibbiyotda o ‘ziga xos o ‘rin 
egalladi. Ayrim chet el mualliflari (O rton, Travis) "alaliya" va "afaziya" 
a ta m a la rin i b irla sh tirib u m u m iy a ta m a la r "B o lala r afaziyasi" yoki 
"Rivojlanish afaziyasi" deb atashni taklif etadilar. B unda m uam m olar 
bolalar nutq rivojlanm aganligining o'ziga xosligini kattalarda nutqning 
yo‘qolish hollaridan farqlab ko'rsatib beradilar.
F o n ia tr R. K oen (1888) ishlarida "alaliya" term in i artiku latsion
k am ch ilik lar bilan sh artlan m a g an soqovlikning tavsifno m asi u ch u n
q o ‘llaniigan. U bu buzilishlarni kar-soqovlik o 'rn ig a eshituvchi-soqovlik 
yoki idiopatik alaliya (kelib chiqishi noaniq nutqsizlik) deb nom laydi.
Turli m ualliflarni keyingi ishlarida "alaliya" va "afaziya" atam alari 
uzoq vaqtgacha n o m a ’lum chegaralanishda kuzatiladi. F aqatgina 30- 
yillarga kelib logopediyada "alaliya" va "afaziya" atam alari keskin farqlandi: 
alaliya — nutqning rivojlanm ay qolishi, afaziya — n u tq nin g yo'qolishi.
50 — 60-yillarda bunday chegaralanish tasdiqlandi va hozirgi vaqtda 
ko'pchilik tad q iq o tch ilar tom o n id an tan o ling and ir va term inologiya 
qanchalik serob b o ‘lsa ham , b a’zida o ‘z o'rnig a ham egadir.
Alaliyani o ‘rganishga katta hissa qo ‘shgan olim lar, b u lar G u tsm an 
1884 , A. Libm ann 1900 , М. V. Bogdanov-Berezovskiy 1909 , E. Freshels 
1931 , keyinchalik esa M.Ye. Xvatsov, N. N. T raugott, V. K. Orfinskaya, 
R. Ye. Levina, L. V. M elexova, G . V. M atsievskaya, Ye. F. Sobotovich, 
V. A. Kovishkov, S.N . Shaxovskaya, V.K. Vorobeva va boshqalar.
Turli m ualliflar ishida turlicha m ezonlarni qo 'llash asosida alaliyada 
nutq rivojlanishi va nuqson tuzilishi xususiyatlari ajratib ko ‘rsatilgan: 
fiziologik, klinik, psixologik, lingvistik, psixolingvistik va boshqalar. 
Alaliyaning turli shakllari ta ’riflangan, nutq rivojlanm aganligining turli 
shakllarida logopedik ta ’sir metodikasi ishlab chiqilgan.
S o ‘ n g g i d a v r d a a la liy a n i o 'r g a n i s h d a g i m u v a f f a q i y a t l a r
tadqiqotchilarning o 'z faoliyatlarida "nuqson tahliliga h a r tom o n lam a 
sindrom al yondashuv metodologiya"siga ko'proq tayanganliklari sababli 
erishilgan. Bunda o ‘rganishning psixolingvistik aspekti birinchilardan 
hisoblanadi va bu Y e.F . Sobotovich, V.A. Kovshikov, B.M . G rinshpun 
va boshqa tadqiqotchilar ishlarida ifodalangan. Ayni v aq td a alaliyani 
o ‘rganishning barcha m asalalari hali t o ‘la ochib berilm agan. Biroq, V. 
K. Orfinskayaning so'zlari bo'yicha, o'tg an davrlardan farqli ravishda, 
alaliya tadqiqotchilari orasida um um qabul qilingan qoidalarga qaraganda
194

---

m u n o z a ra li m a s a la la r va z id d iy a tla r k o ‘p ro q b o ‘lg an , lo g o p e d iy a
rivojlanishining zam onaviy bosqichlarida tad q iq o tch ilar orasida alaliyaga 
u m um iy q a ra sh la r k o 'p ro q m avjud, k elishm ovchiliklarga q arag an d a 
um um iy nuqtayi n azarlar ko'proq.