M. Y. Ayupova

S en so r alaliyada koreksion ta ’sir tizimi
S en so r alaliyada logopedik t a ’sir n u tq tark ib in in g ongli tah lilini
227

---

tarbiyalash, fonem atik idrokni rivojlantirishga, nutq tarkibini tushunishga 
qaratilgan bo'ladi.
S en so r alaliyali b o lalarn i o 'q itis h d a , fa o liy atn i riv o jlan tirish g a 
y o 'n a ltirilg a n , tovush va m orfologik ta h liln i va n u tq n in g m azm u n
tom onini shakllantirishga yo'naltirilgan maxsus usullar qo'llaniladi. Bunda 
tu sh u n ish n in g , o 'z n u tq in in g , bilish fao liyatin ing rivojlanm aganligi 
darajasi, bola shaxsiyatining um um iy xususiyatlari hisobga olinadi.
Bola nutqiy faoliyatining barcha tom onlariga ketm a-ket sistem ali 
ta ’siri korreksion ishning asosiy tam oyili hisoblanadi.
Ish, faqat shifokor tom o n id an , M N S faoliyatini norm allashtiruvchi, 
bosh miya po'stlog'i to'qim alari yetilishini rag'batlovchi maxsus m uolajalar 
o'tkazilgandagina sam arali bo'ladi.
Korreksion ishlarni boshlashdan aw al bola hayotining sharoiti, uni 
o 'rab turgan m uhit, yaqin odam lar, o'yinchoqlari bilan tanishish, qiziqish 
va im koniyatlari doirasini aniqlash olib boriladigan ish dasturini va 
m uloqotga kiritish yo'llarini belgilash kerak.
Oilada qo'llaniluvchi bolaga qaratilgan m urojaatlar hajmi va xarakteri 
a n iq la n a d i. O 'q itu v c h i va o ta -o n a la r o 'z g a rm a y d ig a n k o 'r in is h d a
m ashg'ulotda, ham bolaning uydagi kundalik — m aishiy xarakterga ega 
aniq ifodalangan (standartlashgan) ko'rsatm a-istaklar ro'yxatini tuzadilar. 
U ning nutqsiz xarakterga ega tovushlarga b o'lg an zehn darajasi, butunlay 
jim lik va shovqin sh aro itlarid a an iqlanadi. D astlab n utq iy m uloqot 
chegaralanadi, bolaning tartibsiz nutqi torm ozlanadi.
Ish bolaning nutqiy tartibni tashkil etishdan boshlanadi. Bola uchun 
dam olish soatlari va kunlari joriy etiladi. K undalik hayotida ovozli 
apparatlar olib tashlanadi (televizor, radio va h.k. ). Avaylovchi tovushli 
rejim yaratiladi, nutqiy va nutqsiz signallar kirishi chegaralanadi. Freshels 
bola atrofida faqat jim jitlik yaratilm ay, balki ko'ruv ochligi vaziyatini 
ham yaratishni tavsiya qilgan: rasm larni, o'yinch oq larni ko'rsatm aslik 
va h.k. Faqat shunday tinchlantirish asosida ishga kirishish m um kin, bu 
bolaning tovushlarga zehnliligini oshirishga yordam beradi. A sta-sekin 
diqqat, idrok holati aniqlanadi, so'ng ularni rivojlantirish, kengaytirishga 
qaratilgan ishlar olib boriladi.
Ishning asosiy vazifalari quyidagilardan iborat: tevarak-atrofidagi 
tovushlarga, nutqiy tovushlarga nisbatan qiziqish uyg'otish, ularga taqlid 
qilishga ehtiyoj, xohish va im koniyatini rivojlantirish, nutqiy va nutqiy 
bo'lm agan tovushlarni farqlash.
U m um pedagogik ish, asosiy faoliyat ko'rinishlarini olib boruvchi 
nutqning psixofiziologik asoslarini shakllantirishga, ixtiyoriy diqqatni, 
ko 'ruv va akustik k o 'rsa tm a la r ham da differensatsiyalarni rivojlantirishga 
yo'naltirilgan. Ish nutqiy tovushlardan boshlanm aydi, nutqsiz xarakterga 
ega tovushlar, shovqinlarni farqlashdan bo shlanadi. Biroq b u , bola 
yetarlicha uyushgan va unda elem entar diqqatni to 'p lay olish qobiliyati
228

---

bo'lsa, unum ii faoliyat im koniyati tarbiyalangan taqdirdagina m um kin 
b o ia d i.
B olalarning diqqati va ish qobiliyatini rivojlantirish u ch u n tu rli 
q o ‘lla n m a la rd a n fo y d a la n ila d i: k esm a ra sm lar, ta y o q c h a la r (h iso b
tayoqchalaridan geom etrik shakllarni yasash), p red m etlarni rangi, shakli 
hajm iga k o 'ra tasniflash. Bolaning yetarlicha uyushganligida, diqqatini 
to ‘play olishida, faoliyatning e le m e n ta r k o 'rin ish lari shak llan g an id a 
tovushlarni idrok qilish bo'yicha olib boriladigan ish m um kin hisoblanadi.
K o 'ru v taq lid ch an lig i asosidagi faoliyatni rivojlantirishga diqq at 
qaratiladi, vazifalarm urakkabligi asta-sekin o'sib boradi. Vazifalarni nutqiy 
sharhlash olib tashlanadi, chunki rivojlanishning bu bosqichida bola o'ziga 
qaratilgan nutqni tushunm aydi.
Faoliyatni tarbiyalash va uni nazorat qilish asosida, nutqiy faoliyatni 
yo'naltirilgan shakllanish bo'y ich a ish olib boriladi: m uloqot ehtiyojini 
rivojlantirish, uning m otivatsion asoslarini rivojlantirish. Bolani n utq da 
d iqqatni jam lashga o'rg atad ilar, fonem atik idrokni kengaytiradilar va 
aniqlaydilar.
Bola diqqati, taqlidchanligi va ish qobiliyati yetarli rivojlanishida, bir 
q ato r turli xarakterga ega, uyushm agan tovushlarni farqlashga o'rgatishga 
o 'tilad i. B unda birm uncha q o 'p o l differensatsiyalarni tarbiyalash bilan 
b irm u ncha yorqin, kuchli ifodalangan jaranglan ishlard an boshlanadi: 
ham yondagi tang alar jarangi, stakandagi q alam lar taqillashi va h.k. A sta- 
sekin b irm uncha past, shiddatsiz, o 'z a ro b irm un cha yaqin tovushlarni 
farqlashga o'tiladi: silliq qog'oz shovqini, qutidagi gugurt cho 'p larin in g
shitirlashi va h.k. Y a’ni, birm uncha nozik akustik differensatsiyalarni 
tarbiyalashga asta-sekin o 'tib boriladi.
Ovoz chiqaruvchi o 'y in ch o q va asboblar signalidan foydalaniladi. 
Bolaning o'yinchoqni q o 'lid a ushlab turishi, jaranglashida vibratsiyani 
sezishi foydalidir. A w al u pedagog u yoki bu tovushni qanday keltirib 
chiqarayotganini kuzatadi, ularni o 'z i keltirib chiqarishga urinadi. S o 'n g
logoped im o-ishora bilan bolaga ko'zini yopishni yoki o'girilib turishni 
ta k lif qiladi (ovoz ch iq aru v ch i p re d m e tla rn i sh irm a, ek ran o rtig a 
joylashtirishi m um kin) va bola faqat jara n g i b o 'y ich a m os keluvchi 
predm etlarni — tovushlar m anbasini farqlashi lozim.
Ishda chapak chalishdan, oyoqni polga urib tapillatishdan, stolni 
taqillatishdan foydalanm aslik kerak, chunki bunday hollarda jaranglash 
idrok qilinm ay, tebranish, suyak o'tkazuvchanligidan vibratsiya idrok 
qilinadi.
A sta-sekin tovushlar, shovqinlar qatori m urakkablashib boradi va 
tu rli xil b o 'la d i. U nga yangi to v u s h la r, avval u z o q va b ir-b irig a
o'xsham aydigan, so'ng nozik akustik ishni talab qiluvchi birm uncha yaqin 
tovushlar kiritiladi. Bolaning eshituv m aydoni shinday kengaytiriladi va 
yaxshilanadi. Bu ishning m uvaffaqiyatiga qarab shovqinli qatorga kuchli
229

---

nutqiy tovushlar q o ‘shiladi (a, r, u va h.k. ), bu predm et yoki hodisa 
bilan bog‘lanadi. Agar bola tez toliqsa chalg‘uvchan, ju da t a ’sirchan, 
n o tin c h b o ‘lib q o lad i, esn ashn i bosh lay di, ish o ‘zining sam arasin i 
yo ‘qotadi. Bolaga dam berish yoki faoliyat ko'rinishini o ‘zgartirish lozim . 
B un d ay m a sh q la r b u tu n ish d a v o m id a o ‘tk a z ila d i, b iro q h a r b ir 
m ashg‘ulotda akustik yuklam aning q a t’iy m e’yorini o ‘rnatish lozim . Bir 
m ashg‘ulotda bunday m ashqlarga bir necha m arotaba qaytish m aqsadga 
muvoflqdir, biroq bolaning toliqib qolishiga yo ‘l 
q o ‘y m a s d a n
bir m arotaba 
juda chegaralangan m iqdorda o ‘tkazish lozim. Faol eshituv diqqatining 
hajmi sekin ko ‘payadi.
Bu ish bilan p arallel, b o lan in g faoliyati, ish qobiliyati, xulqini 
norm allashtirishga yo ‘naltirilgan tarbiyaviy ta ’sir davom ettiriladi: uni 
t o ‘g ‘ri o ‘tirishga, k o ‘rishga, nusxa olishga, n u tq siz k o ‘rsa tm ala rg a 
bo'ysunishga, bajargan ishiga pedagogning reaksiyasini (m a’qulladi yoki 
m a’qullam adi) hisobga olishga, boshlangan ishni oxiriga yetkazishga va 
shu kabilarga o ‘rgatadilar. Akustik diqqat va idrok, xotirani, predm etli- 
am aliy faoliyatni, quntlilikning rivojlanishiga qarab yaxshilanadi.
Bola to m onidan o'zlashtirilayotgan, nutqiy b o ‘lm agan tovushlardan 
ajratilayotgan, farqlanayotgan h ar bir tovush m a’lum aniq vaziyat, harakat, 
rasm , p re d m e t bilan b o g 'la n ib , u n in g belgisiga ay lanad i. Ish n in g
boshlang'ich bosqichlarida predm et va ovoz o ‘rtasida shartli bog‘lanishni 
sh akllantirish m aqsad id a ekvivalent s o ‘zlar, tovush m ajm uyi ishlab 
chiqiladi (r — sam olyot ovozi, irilayotgan it, m o ‘ — sigir va h.k. ).
M a’lum m iqdordagi tovushlarning differensiatsiyasidan so‘ng, aniq 
predm et yoki harakat bilan bog‘liq b o ‘g ‘inlarni farqlashga o'tiladi. Ikkita 
unli, unli va u ndosh to v u sh larn in g birga kelishiga k o 'ra b o ‘g ‘in lar 
tanlanadi-ua, au, am , so, ochiq b o ‘g ‘inlar m a, pa, na, ta va h.k. Bola 
so ‘zlarni farqlashga qaratilgan m ashg'ulotlarda aw al bir-birida m a ’nosi, 
aytilishi jarangdorligiga ko‘ra keskin farq qiladigan so‘zlartan lan ad i. Bola 
id ro k e ta y o tg a n h a r b ir s o ‘z h a r a k a t , k o ‘ru v , ta k til ra v is h d a
m ustahkam lanadi.
K o‘rish, oynali nazorat, yuzdan o ‘qish keng q o ‘llaniladi. Bola idrok 
qiluvchi birinchi so ‘zlar o ‘zgarm as ohang bilan talaffuz qilinadi. A lohida 
ohang va unga tayanish bolaga m uloqotda m o'ljal ola bilishga yordam
b erad i, nutqga o hang b erish bolaga q iling an m urojaat m azm u n in i 
aniqlashda yetakchi tayanch hisoblanadi. Passiv lug'atni t o ‘plash ustida 
rejali ish olib boriladi, bir vaqtning o ‘zida o ‘z nutqi rivojlantiriladi.
N om i b o ‘yicha bola rasm larni k o ‘rsatadi, harakatlarni bajarishni 
k o ‘rsatib beradi. H arakatlar kom pleksi o ‘rganiladi. Bola asta-sekin aw al 
pedagogning nutqiy nazorati ostida o'rgangan tartibi bo 'y ich a bajaradi, 
so ‘ng ayrim -ayrim , h ar yeriga odatlanadi: "qo'lni k o ‘tar, yonga . . . ".
Hissiy — o ‘yin jarayoni davom ida tovushlarga qiziqish tarbiyalanadi. 
Bola bu jarayon davom ida tovush tabiatini aniqlash, tovush kelayotgan
230

---

joyni aniqlash, berkitilgan ovozli o ‘yinchoqni topish, tovush signalini 
kuchi, davom iyligini aniqlashga, m a ’lu m tovushlarga nisbatan reaksiya 
ko‘rsatishga o ‘rganib boradi.
Bola tushunad igan so'zlarni jam lashda, bola bir vaqtning o ‘zida shu 
so‘zni eshitishi, k o ‘rishi (rasm ), predm etni ushlab k o ‘rishi va talaffuz 
etishi alohida o ‘rin tutadi. S o‘z va p redm et o'rtasidagi b o g ‘liqlik eshituv 
va ko‘ruv sezgilarini bir necha m arotaba taqqoslab k o ‘rilganidagina amalga 
oshiriladi. Bolalarni k o ‘rgan, eshitganlari ustida hayratga solishdan k o 'ra, 
qiziqishlarini kuchaytirish, hayron qoldirish va h.k. lar m u him sanaladi. 
Agar bola ular bilan ishlay olish im koniyatiga ega b o 'lsa , u h olda nafaqat 
predm et nom lari, balki ular haqidagi ta sa w u rla r ham oso n shakllanadi. 
S o 'z n i tu sh u n c h a g a aylan tirish u c h u n so ‘z b ilan u m u m la sh tiru v c h i 
aham iyatni kasb etish uchun oddiy takrorlashdan tashqari im konicha, 
k o ‘p shartli aloqalarni, k o 'p in c h a harakatli alo qalarn i ishlab chiqish 
m uhim dir.
P redm etli am aliy faoliyat davom ida bolalar nutqiy instruksiya asosida 
predm et bilan k o ‘pgina topshiriqlarni bajarish k o ‘nik m a, m alakasini 
egallaydilar: sutni ich, sutni piyolaga quy, sutni puflab sovit va h.k. 
H arakat bilan ifodalangan yuqoridagiga o ‘xshash so 'z la r o n a tilining 
gram m atik andozalarini egallashga yordam beradi.
Im koniyatga qarab, bolani erta so ‘z birikm alari va iboralarni idrok 
qilishga o ‘rgatadilar. O datda, dastlabkilari standartlashgan bo'ladi: so ‘z 
o ‘zgarmagan ohang bilan m a’lum tartibda talaffuz etiladi. Bolaga murojaat 
qilinuvchi k o 'rsa tm a la r kundalik-m aishiy xarakterga egadir. A w al u faqat 
bir kishini tushunishga odatlanadi, so‘ng bolaning o'suvchi imkoniyatlariga 
qarab bu ishga uning atrofidagi kattalar jalb etiladi.
Ibora o ‘z - o ‘zidan tushunilm aydi, bolaning nerv tizim iga birm uncha 
um um iy ta ’sir etishning bir qismi singari tushuniladi. Iboralarni tushunish 
a w a l faqat vaziyatli, m a ’lum detallarga bog'Iiq b o 'lad i, shu sababli so 'z 
tartibini o'zgartiradi. Iboralarni gapirishda ohang tavsiya etilm aydi.
Bola quyidagilarga o'xshash nutqiy buyruqlarni tushunishga o'rgatiladi: 
"eshikni och", "ro'm olni ol", "kitobni olib kel", "stulga o 'tir” va h.k. 
Yuqorida keltirilgan nutqiy buyruqlarga o'xshash buyruqlarni tushunishga 
o'rgatish ishlarida bolaga m ujassam ko'ruv -o b razli-h arak atli vaziyatni 
n u tq bilan b o g 'la g a n h o ld a tu sh u n ish d a im o -ish o ra , m im ik ala rd an
foydalaniladi.
Idrok qilish im koniyati sekin rivojlanadi, tushu nish k o 'ru v va taktil- 
vibratsiya analizatori tom o n id an tayyorlanganidan so 'n g m um kin bo'ladi: 
fonatsiyada ovoz boylam larini sezish va h.k.
A sta-sekin eshituv va harakat differensatsiyalari aniqlanadi, bolaning 
o 'z nutqi va tu sh u n ish i tarb iy a la n ad i. D a stlab aku stik n o an iq lik la r 
yo'qoladi, keyinroq o 'z nutqidagi xatolar barham to pad i. F o n em atik
idrok, nozik akustik differensatsiyalar rivojlanishiga qarab, o 'z nutqini
231

---

shakllantirish m um kin b o 'lad i. B utun ish m obaynida asosiy urg‘u bolada 
nutqni ongli analiz va sintez qilishni tarbiyalashga beriladi.
N .I. Jinkin (1972) bola bilan birgalikda so'zlarni qaytarish va yodlash 
o'rniga, uni turli fikrlovchi m isollarda qo'llashga, ongli tanlashni am alga 
oshirishni tavsiya etadi. P redm etli-n utqiy kom binatsiyalardan sam arali 
foydalanilgandan so'ng, hikoya va qayta hikoya qilish ishlari olib boriladi.
Bolada m antiqiy, g ram m atik va m avzularga oid so 'z la r guruhini 
tushunish shakllantiriladi. M asalan, idish-tovoqlar; uy jihozlari; qo'ln i 
yuvish; so v u n , s o c h iq , suv, y u v m o q , a rtm o q va h .k . A sta -se k in
m u ra k k a b la sh u v c h i ib o ra la rn i tu s h u n is h , d e ta lla s h g a n v a z ifa la r, 
ko'rsatm alar, o 'z nutqiy va atrofdagilar nutqi tarkibini ongli tahlil qilish 
ustida ish olib bo rilad i. B olaning ib o rala rn i oxirigacha eshitishg a, 
m azm uniga kira olishga, im pulsiv harakat qilm ay, ko'pinch a, birlam chi 
n o to 'g 'ri taassurotlarga qarab harakat qilm aslikka o 'rg atad ilar. Bola 
tom onidan nutqni tushunish uzoq vaqtgacha vaziyat, bolaning um um iy 
holati, m ashg'ulotdagi hissiy kayfiyati va turli om illarga bog'Iiq b o'ladi.
P r e d m e tla r n i u m u m la s h tir is h m a la k a s i e g a lla n g a c h , u la r n i 
aniqlashtirish jarayoni kechadi, rang-qizil, oq; mazasi — shirin, nordon 
va h okazo. S h u n in g d e k , g ra m m a tik k o n stru k siy alarn i tu sh u n ish n i 
t a ’m in lo v c h i an iq a k u stik d iffe re n siro v k a la r (e s h itis h -k o 'r s a tis h ) 
shakllantiriladi. Bolada atrofdagilar nutqiga diqqat, o 'z nutqini nazorat 
qilish, unga tanqidiy yondashish tarbiyalanib boriladi.
Bola atrof-muhitdagi tovushlarga yanada ko'proq quloq sola boshlaydi, 
ularga qiziqadi, taqlid qiladi. Bu k o 'p in ch a hayotining sokin vaqtlariga 
to 'g 'ri keladi, m asalan, ertalab uyg'onganida.
B irm uncha yengil hollarda bola jaranglanishi bo 'y ich a yaqin, bir 
fonem a bilan farqlanuvchi so'zlarni differensatsiyalashga, b ir xil urg'uli, 
bir xil tayanchli so'z birikm alari bilan, turli m iqdordagi bo 'g 'inlari bilan 
so'zlarni farqlashga o'rganadi, so'zlarda tovush ketm a-ketligini aniqlashga 
o'rganadi.
S o'z va gaplar bola to m o n id an ularni qo'llash orqali, m uloqotda 
mos keluvchi vaziyatni yaratish jarayonida m ustahkam lanadi. Eshitishi 
va o 'z i takrorlab g ap irish id a, to v u sh lar differensatsiyasi va idrokni 
mukam m allashuviga yo'naltirilgan turli m ashqlar qo'llaniladi.
Eshitilgan hikoya m azm unini, ibora, so'zni bola to 'g 'ri tushundim i 
yoki yo'qm i doim o tekshiriladi. Shu m aqsadda turli xil rasmlar, so'z va 
g a p la rn in g grafik sx em asi, n u tq n in g tu z ilish i va to vush ta rk ib in i 
m u sta h k a m la sh u c h u n ran g li fish k a la rd a n fo y d a la n ila d i, ra m z la r 
yordam ida so'zning m orfologik aham iyatini o'zgarishi, gap tuzilishining 
o'zgarishi ko'rsatib beriladi.
Sensor alaliyali bolalarni savodga o'rgatish m um kin, lekin ularning 
o'qish va yozishlarida xatolar kuzatiladi. Savodga bolalar im kon qadar 
erta o'rgatishlari kerak. Savodga o'rgatish orqali bolalar tushunchalarini
232

---

kengaytirish, aniqlashga, lek sik -g ra m m a tik va fon etik tara q q iy o tlari 
rivojlantiriladi.
Sensor alaliyali bolalarni savodga o ‘rgatishda tovush-harf y o ‘li samarali 
hisoblanmaydi. Bu yo‘l tovush, b o ‘g ‘in, so'z v a g a p bilan bog‘liq bolaning 
analitik-sintetik faoliyatiga tayanadi. Savodga o ‘rgatishda global o ‘qish 
yo ‘li sam aralidir. 0 ‘qishni egallab u o ‘zining artikulatsion va akustik 
imkoniyatlarini kengaytiradi, shundan so‘nggina idrok qilinuvchi va talaffuz 
qilinuvchi nutq bilan chuqur analitik-sintetik ish olib borish davom ettiriladi.
Bolalarda ayrim tovushlar yo‘q b o ‘lgan hollarda ham bolalarni savodga 
o'rgatadilar. M ualliflarning ta ’kidlashicha, bu savodga o ‘rgatish u chu n 
to ‘siq b o ‘la olmaydi.
Tovush, b o 'g 'in , so'zni eshitib bola b o 'g 'in , so'zli jadval yoki harfni 
k o 'rsa tad i, kesm a harflardan b o 'g 'in , so 'z tuzadi. S ek in -asta bolada 
fonem a, grafem a va artikulem alar o 'rta sid a bog'liqlik shakllanadi.
Sensor alaliyani butunlay b a rta ra f etish im koniyati tadqiqotchilarni 
ikkilantiradi. Kechishi yetarli aniqlanm agan, u bir qator om illarga bog'Iiq: 
eshituv sezgirligining holati, o 'tk az ilg a n davolash vaqti va xarakteri, 
korreksion-tarbiyaviy ta ’sir, bolaning yoshi va aqliy rivojlanishi va h.k.
Buzilishning k o 'p turliligi kuzatiladi, xususan, k o 'p hollarda tushunish 
va shaxsiy nutqning ilgari rivojlanishi kuzatilsa ham , kechishi haqida 
ishonch bilan gapirish qiyin.
Ishning dastlabki bosqichlarida va birm uncha o g 'ir hollarda, bola 
bilan uzoq sistem ali ish olib borish natijasida ishda m uvaffaqiyatga 
erishiladi. Ish k o 'pincha, yakka, ayrim hollarda bolalarga faol nutqiy 
am aliyotni tashkil qilish kerak bo'lgand a kichikguruh lartuzib olib boriladi. 
M axsusiashtirilgan statsionar sharoitidagi korreksion ishda nuqsonning 
qism an kom pensatsiyalanishi tezroq am alga oshadi. B unday bolalar bilan 
ishlash m urakkab, turli holatlarda turli natijalar beradi. A. G . Ippolitova 
fikricha, bolaning butunlay nutqsizligi va tushunm asligining eng o g 'ir 
hollarida, ishning dastlabki 3—4 oyida 8—10 ta so'zni tushunishga erishish 
m um kin, biroq 2 - 4 tagina so 'z faol lu g'atida paydo bo 'ladi. A gar natija 
kam bo'lsa, ishlash m aqsadga m uvofiqm i degan savol tu g'iladi. Biroq 
M .Y e. X vatsev ish a h a m iy a tin i t a ’k id la y tu rib s h u n d a y d e y d i: 
"Tushunm aydigan va gapirm aydigan bola uchun 1—2 ta so 'z, norm al 
rivojlanuvchi bola uchun 1000 ta so 'z d ek ko'pdir".
S ensor alaliyali b o lalar a lo h id a m u assasalarida kam , u la r bilan 
kontaktga kirishish qiyin, xulqi o 'z ig a xos, intellekti qoida b o 'y ich a 
pasaygan. Shunga bog'Iiq ish tem pi sekinlashgan, pauzalar uzoq davom li, 
m ashg'ulotlar m uddati bola holatiga bog'Iiq ravishda turli xildir — 3—5 
daqiqadan 20 — 30 daqiqagacha, kuniga 2 —3 m arta, m axsuslashgan 
statsionar va maxsus bolalar bog'chasida, keyinchalik am b u lato r ishda 
20—30 daqiqa shug'ullanadi q o 'sh im ch a h ar kungi m ustahkam lovchi uy 
ishi bilan birga.
233

---

Sensor alaliyali bolalarning ayrim lari og‘ir n utq nuqsonlariga bolalar 
uchun m o ‘ljallangan n u tq m aktablarida yoki yordam chi m aktablarida 
(logoped bilan shug‘ullaniladi) o'qitiladilar.
Sensor alaliyani tashxis qilish murakkab bo'lib, k o ‘p hollarda taxm iniy 
tashxis q o ‘yiladi.
Sensor alaliyali bolalarni yanada o ‘rganish va u lar bilan korreksion 
tarbiyaviy ishning yaxlit, bir butun tizimini yaratish — logopediya nazariyasi 
va am aliyotining dolzarb m uam m osidir.
Tekshirish uchun savol va topshiriqlar:
1. Alaliya nutq buzilishiga t a ’rif bering.
2. Alaliyani keltirib chiqaruvchi sabablarni ayting.
3. Alaliyaning qanday shakllari bor?
4. M o to r alaliyani yoritib bering.
5. Sensor alaliyani yoritib bering.
6. Alaliyaning tasnifini yoritib bering.
7. Alaliyali bolalar nutqini tekshirish bo'y ich a qanday ishlar olib boriladi?
8. Alaliyani o ‘rganishning asosiy aspektlari b o 'y ich a m ualliflar ishlarini aytib 
bering.
9. Alaliyali bolalar bilan kar bolalarga qiyosiy tavsif bering.
10. Alaliya va dizartriya nutq kamchiligidagi artikulatsion apparat harakatidagi 
kam chiliklarni qiyoslang.
11. M o to r alaliyani b arta ra f etishdagi logopedik ish tizim ini yoritib bering.
12. Sensor alaliyani b arta ra f etishdagi logopedik ish tizim ini yoritib bering.
13. 
S e n s o r a l a liy a li b o la la r n in g n u tq iy va p s ix o lo g o - p e d a g o g ik
xususiyatlarining o'ziga xosligini yoriting.
14. 
A la liy a li b o la la r n i sa v o d g a o ‘r g a tis h d a n a m o y o n b o ‘la d ig a n
qiyinchiliklarning o ‘ziga xosligini yoritib bering.
15. Alaliyali bolalarda nutq faolligini rivojlantirish u chun o ‘yin m ashqlarini 
tanlang. Logopedik ishning turli bosqichlarida undan foydalanish im koniyatlarini 
k o ‘rsating.
16. 
M axsus m u assasalarg a b o rg an d a alaliyali b o la la r n u tq in i b a rc h a
m ashg'ulotlarda kuzating va tahlil qiling.
Tayanch tushunchalar:
1. Alaliya (grekcha a — inkor qilish, lalia — n utq so‘z!aridan) — em brional, 
ilk rivojlanish davrida bolaning bosh miya p o ‘stlog‘idagi nutq zonasining organik 
jarohatlanish natijasida nutqning rivojlanm ay qolishi.
2. Adekvat (lotin. A daequatus — tenglashtirm oq) — ta m o m a n m unosib 
tenglashm oq.
3. Afferent — nerv tizim ining tashqi va ichki m uhim taassurotlaridan olingan 
m a ’lum otlarni m arkazga yetkazuvchi tolalari tizimi.
4. Verbal parafaziya (para — grek. Phasis — nutq) — so'zlarni boshqa so‘zlarga 
alm ashtirishda nam oyon b o ia d ig a n nutq buzilishi.
5. G nozis (grek. G nosis — bilish) — predm etlarni, hodisa-voqealarni, ularning 
m a ’no-m azm u n in i, m ohiyatini bilish.
234

---

6. G ipenakuziya — atrofdagilar u chun befarq b o'lgan tovushlarga sezgirlikning 
oshishi.
7. D isfaziya (dis — grek. phasis — n u tq ) — kelib chiqishga k o 'ra turlich a 
b o'lgan berclia nutq kam chiliklarning u m u m iy nom i.
8. K inesteziya (kin. — grek. aesthesis — sezgi) — odam gavda qism larining 
tu rli h o la td a b o 'lis h i yoki u la r h a ra k a tin ig fazo d a jo y la n ish in i sezish. Bu 
hissiyotning kelib chiqishida ichki retseptorlar (teri, k o'ruv va vestubulyar) ishtirok 
etadi.
9. Korrelyatsiya (lotin. C orrelatio — o 'za ro m unosabat) — o 'za ro m unosabat, 
bir-biriga bog'liqlik (predm etlarni, organlarni, tushunchalarni).
10. L ateralizatsiya - juft organlarning o 'n g yoki ch ap to m o n n in g ustunligi.
11. Logorreya (logo — grek. rhoia oqim , ja ra y o n ) — to'x to v siz so 'z la r oqim i, 
k o'p in ch a keraksiz alohida so 'z la r to 'p la m id a n iborat bo'lad i.
12. N egativizm (lotin. N egativus inkor etilgan) — b a ’zi bir psixik kasallikning 
bir sim ptom i.
13. Parafaziya (para — grek. phasis — n u tq ) — n u tq buzilishi, qaysiki bunda 
alohida tovush yoki so 'z n o to 'g 'ri q o'llaniladi.
14. 
Praksis — m aqsadga yo'n altirilg an avtom atlashgan harakat aktlarini 
bajarish qobiliyati.
15. Tavtolgiya (grek. tautologia, ta u to so 'zin d a n — logos — so 'z ) — maxsus 
yoki ehtiyotkorlik bilan so 'z birikm asi, ju m la la r tarkibida so 'zla rd an foydalanish, 
asosan bir o'zakli h am da m a ’nosi ifoda etilgan va b ir xil tovushlarni qaytarish.
16. Eliziya — so 'z qism laridagi tovushlarni tushirib qoldirish.
235

---

14-BOB. AFAZIYA