M. Y. Ayupova

Birinchi bosqichda 
olib borilayotgan ishlar quyidagilar sanaladi: nutqiy 
faollikni tarbiyalash, passiv va faol lug‘atni shakllantirish. D ialog, sodda, 
k atta b o 'lm ag an hikoya ustida ish olib boriladi. N u tq iy faoliyatning 
psixofiziologik asoslari va vaziyatli m uloqotning birlam chi k o ‘nikm alari 
shakllantiriladi.
Ikkinchi bosqichda 
lug‘at va ju m la tuzilishini m urakkablashtirish 
asosida frazali nutqi shakllantiriladi.
G a p la rd an foydalanish ularni gram m atik jiho zlash , dialog va hikoya 
ustida ish olib boriladi.
U chinchi bosqichda 
mustaqil nutqni shakllantirish ishlari olib boriladi. 
Barcha bosqichlarda nutqiy faoliyatning ham m a tom onlari shakllantiriladi.
B olalar am aliy m ashqlar yordam ida so ‘zlarn i g ap d a b og ‘liqligini 
tushunishga va ularni nutqida to ‘g‘ri q o ‘llashga o ‘rganadilar. N utqiy 
u q u v la rn i s h a k lla n tiris h d a — m o rfo lo g ik , g r a m m a tik , fo n e m a tik
u m u m la s h m a la r va q a r a m a - q a r s h ilik la r — m e x a n ik m a s h q la rn i 
yaqinlashtirm asdan, aloqalar, m azm unni anglash uch un analizga katta 
e ’tib o r qaratish, kuzatishga o ‘rgatish, tahlil qilish va turli darajadagi nutq 
m aterialini um um lashtirish m uhim . Asta-sekin n u tq d a harakat, sifat, 
predm et va uning elem entlarining xossalari, m u nosabat va aloqalarni
215

---

belgilash yo‘li orqali nutqiy bayon qilishlarning intellektuallashuvi darajasi 
oshadi.
Ko'rgazm ali vaziyatlarda bolalar tom o nid an buyum , harakatlar ajratib 
olinadi va shu asosida so‘z shakllari taqqoslanadi, turli yangi gaplartuziladi.
Lug‘at bilan ishlashning turli usullaridan foydalaniladi: nutqiy va asl 
holidagi predm etlar, harakatlar, rasmlar, vaziyatlarni nam oyishi. L ug'at 
bilan ishlashning ko‘rinishlari: predm etlarni harakatlarga mos tarzda 
tanlash (kim yuguryapti, uchayapti), butun qism larini nom lash (eshik, 
chiroq, g'ildirak). Bir o ‘zakli so‘zlarni tan lash (bog‘-b o g ‘bon ), t a ’rif 
b o ‘yicha predm etlarni topish antonim , sinonim larni, kichraytirish-erkalash 
so 'z la r tarkibini tanlash. M avzular o'yin cho qlar, m evalar, sabzavotlar va 
h. k. lug'at egallash bilan birgalikda so‘zning m a ’lum gram m atik shaklidan 
foydalanishni o ‘rgatib boriladi (ko‘plik va birlik, shaxs va son).
P r e d m e t l a r b ila n h a r a k a tla r n i b a ja r a t u r i b b o l a l a r u la r n i 
nutqlashtiradilar: sut ichyapm an, sutni idishga quyyapm an va h.k. U larda 
savollarga javob berish va savol berish uquvi tarbiyalanadi. S o 'z bo'yicha 
gap o'ylab topish, tayanch so'zlar, seriyali rasm lar b o 'y ich a gap tuzadilar, 
p red m etlar haqida savollar va topishm oqlar tuzish, ikki yoki undan ortiq 
p re d m e tla rn i ta q q o s la b t a ’rif berish uquvi sh a k lla n tirila d i. Javo b 
variantlarining xilma-xilligi boyitiladi, bu so'zga m os keluvchi m uhim
gram m atik shaklni faol tanlashga yordam beradi, so'zga va nutq ifodalash 
vositalariga qiziqishni tarbiyalaydi.
G r a m m a tik m a la k a la rn i s h a k lla n tir is h d a tu rli k o 'r in is h d a g i 
m ashqlardan foydalaniladi: so 'z birikm alarini ko 'chirish, taqlid qiluvchi, 
alm ashtiruvchi va o'zgaruvchi mashqlar. B unday m ashqlar kom m unikativ 
xarakterga ega, ular m uloqot jarayoniga yaqindirlar. G ram m atik tuzilishni 
m ustahkam lash uchun asta-sekin gaplarning turli m odeli qayta ishlanadi: 
bosh kelishik va m oslashtirilgan fe’l (Vali o 'tirib d i); bosh kelishik, 
m oslashtirilgan fe’l va to 'g 'ri qo'shim ch a (B ola kitob o'qiyapti); bosh 
kelishik, moslashgan fe’l va ikki bog'Iiq kelishik (O na qizchaga kitobni 
berdi — tushum va jo'n alish kelishigi) va h.k.
Turgan gapki, bolaga gram m atika bo'yicha hech qanday m a’lum otlar 
berilm aydi, ish faqat birm uncha doim iy so'z o'zgartirish, so 'z hosil qilish 
va gap tuzish m odellari bilan am aliy tanishtirishni k o 'zd a tutadi. Istalgan 
g ra m m a tik kategoriya ustid an olib b o rilad ig an u m u m iy ish tartib i 
quyidagicha: bola aw al logoped m a’lum m odelni qanday tuzyapganini 
ko'radi va kuzatadi, so'ng taqlid qiluvchi nutqiy faoliyatga kirishadi. 
Bunda ajratilgan gram m atik shaklni va bog'langan nutqdagi gram m atik 
shaklni qo'llaydi. Impressiv agramm atizm bartaraf etishda shaxsiy nutqdagi 
agram m atizm tekislanib boradi.
B olalar tom onidan gram m atikani o'zlashtirish jarayoni o'zig a xos 
x u s u s i y a t la r g a e g a d ir , c h u n k i t u s h u n c h a l a r n i n g s h a k lla n is h i 
m avhum lashtirish va um um lashtirishga olib keluvchi analiz va sintezning
216

---

alohida shakllariga asoslanib am alga oshadi. G ra m m a tik tu sh u n ch alar 
m avhum ligi bilan xarakterlanadi, chunki oldinda alohida so ‘zlar va gaplar 
ko ‘rinmay, ular asosida yotuvchi hosil bo'lish, uyg‘unlashuv va o'zgarishlar 
ko'rinadi. G ram m atik qurilishni egallash, lug'atni boyitish va nu tq birligi 
sifatida gaplarni am aliy o'zlashtirish bilan bir vaqtning o 'z id a olib boriladi. 
G ram m atik qurilishni o'zlashtirish — bu eshitish b o 'y ich a differensatsiya 
(ajratish, qism larga ajratish va birlashtirish) va nutqda m a ’lum elem entlar 
(q o'shim chalar, k o 'm ak ch ilar va h.k. ) qachon va qanday foydalanilishi 
haqidagi n u tq iy tasav v u rla rn i eslab qolish. S u h b a tla r, p re d m e t va 
h ara k a tla rn i k u z a tish la r, o 'y in la r, verbal n a m u n a la rg a tay an ish va 
hokazolardan foydalaniladi. Didaktik m ateriallar, pedagogning nutqiy 
m a te ria lla ri, m a sh q la rn i tashkil qilish , b o la la r am aliy m u lo q o tin i 
rivojlantirish m aqsadida qo'llanuvchi maishiy vaziyatlarni tanlash, o'yinda 
nutqiy m uloqot va boshqalar nutq o'rgatish vositalari hisoblanadi.
Olib boriladigan ishning asosiy vazifasi — bolada m uloqot jarayoni 
va vositalarini shakllantirish. Shaxslararo m uloqot — dialogdan sekin- 
asta m onolog nutqga o'tiladi. N utqiy m uloqot tashabbusi asta-sekin 
logopeddan bolaga o'tadi.
N utqiy am aliyot ongli farqlash, m orfologik elem en tlarn i ajratish, 
um um lashtirish va sintaktik konstruksiyalar b o 'y ich a ishlarda oldindan 
t a ’m in la n ad i. B ola d iq q ati m azm un va ja ra n g la sh n in g o 'zg arish ig a 
qaratiladi: q o 'ln i sila—q o 'l bilan sila, qalam ni chiz — qalam bilan chiz.
G ap ustida ishlashda asosiy fikr, m antiqiy urg'u ajratiladi, uni o'rnini 
o 'z g artirish q o 'lla n a d i, vazifalar savol-javobni k o 'z la y d i, gaplarning 
tarqalishi va qayta qurilishini nazarda tutadi. Sinonim izatsiya usulidan 
foydalana turib boshqacharoq aytish, aynan bir fikrni boshqa til vositalari 
bilan ifodalash ta k lif qilinadi. Bunday m ashqlar bo lada n u tq hissini 
tarbiyalaydi, lug'at zaxirasi faollashuvini ta ’m inlaydi, gram m atik-sintaktik 
m odellarni m ustahkam laydi.
B o g 'la n g a n n u tq u stid a olib b o rila d ig a n ish fa o liy a t m otiv in i 
shakllantirish va bayon qilishning m ukam m al dasturini tashkil qilishdan 
boshlanadi. Bayon qilish rejasi sifatida sujetli rasm lar seriyasi, ramzlik, 
epizodlar yoki alohida predm etlar ifodalangan alm ashtiriluvchi rasmlardan 
foydalanadilar. Bolalar rasmlarni kerakli ketm a-ketlikda q o'yib chiqadilar, 
alohida epizodlar b o'yicha berilgan savollarga javob beradilar, tayanch 
so'zlar bo'yicha aw al logoped yordamida, so'ng mustaqil hikoya tuzadilar. 
M ustaqil m onologik nutq shakllanishida bolalarning yaxlit m atnni ham , 
alohida gaplarni ham tuzish uquvi m ustahkam lanadi.
Alaliyali bolalarni savodga o'rgatish nisbatan erta bo shlanadi, bu 
ularning nutqiy im koniyatlarini kengaytiradi. O 'qilgan va yozilgan m a­
terial k o'pro q m ustahkam lanadi, nutqiy faoliyat shakllanishi t a ’m inlanadi. 
Savodga o'rgatish, so 'z va iboralarning tuzilishini o 'zlash tirish d a bolaga 
yaqindan yordam beradi. U o'qish va yozish orqali o 'z nutqin i nazorat
217

---

qiladi va tuzatib boradi. Bunday bolalarni savodga o'rgatish uzoq m uddatni 
va maxsus usullar qo'llanilishini talab etadi. Y ozm a nutqni egallashda 
ikkilamchi disgrafiya va disleksiya yuzaga keladi.
M aktab yoshidagi alaliyali bolalar uchun og‘ir nutq nuqsoniga ega 
bolalar uchun m o'ljallangan m aktablar sharoitida am alga oshiriladigan, 
maxsus tashkil etilgan t a ’lim shakli talab qilinadi. 0 ‘quvchilarni ona 
tiliga o'rgatish maxsus dastur asosida am alga oshiriladi.
Maxsus m aktablarda bolalarni o'qitish va tarbiyalash t a ’m inlanadi, 
xususan, nutq rivojlanishida ch u q u r o rq ad a qolish u larning og'zaki 
m uloqotini chegaralaydi va bilim asoslarini egallashda jiddiy to 'siq hosil 
qiladi.
N utq rivojlanm aganligining yengil darajasida bolalar t a ’lim olishlari 
m um kin, xususan, om m aviy m aktablarda m a ’lum qiyinchiliklar bilan va 
parallel ravishda logopedik punktda shug'ullanishlari m um kin.
L ogopedik m a sh g 'u lo tla rd a b o lalar n u tq i rivo jlanish i orasidagi 
uzilishlar to 'ld irila d i, ular n utqining m uloq ot va um u m lashtiru vch i 
funksiyalarining takomillashuvi ustida ish olib boriladi. M odom iki, ayrim 
o'quvchilarda o'qishdagi qiyinchiliklar va om adsiz vaziyatlar tufayli ayrim 
hollarda o'qishga nisbatan salbiy m unosabat yuzaga kelar ekan, logopedik 
m ashg'ulotlarda ularning bilish faolligini va o'qish faoliyatini rivojlantirish 
rag'batlantiriladi.
Bolalarni m aktabda ta ’lim olishga tayyorlash m axsus tashkil etilgan 
maktabgacha tarbiya muassasalari va tibbiy muassasalar tom onidan amalga 
o s h irila d i. H a r b ir m u a ss a sa d a b o la la r n u tq in i s h a k lla n tiris h g a
yo'naltirilgan, tibbiy-pedagogik xodimlarning kelishilgan ishi olib boriladi, 
yagona nutqiy tartib o'rnatiladi. Tarbiyachilar logopedik ishga tayyorgarlik 
olib boradilaryoki uni m ustahkam laydilar (tushunchalarni shakllantirish, 
lug'atni boyitish, nutqiy m uom alani rivojlantirish va aniqlash, bog'langan 
nutqni rivojlantirish va h.k. ). Bolalar logopedik m ashg'ulotlarda deyarli 
so 'z hosil qilish va so'z o'zgartirish nam unaiarini, gap va bog'langan 
m atn tuzishni egallab oladilar, ularda fonem atik idrok va tovush tahlili 
shakllanadi.
K o'pgina alaliyali bolalar birinchi yordam ni bolalar poliklinikasi va 
psixonevrologik dispanserlarning logopedlaridan oladilar.
B irm uncha o g 'ir bolalarni nutqga o 'rg atish statsio n ar sh aroitid a 
muvaffaqiyatli olib boriladi. Bu yerda yaxlit tibbiy-psixologo-pedagogik 
tad b irlar kom pleksini m aqsadga muvofiq am alga oshirish im koniyati 
mavjud. Bu tadbirlar alaliyali bolalar shaxsi v nutqi rivojlanishiga, logoped, 
tarbiyachi, shifokor ishida aloqani ta ’minlashga yo'naltirilgan.
Logopedik ishlar bolani sistemali ravishda m axsus davolash ishlari 
olib borilganda samarali hisoblanadi.
B unday bolalar nutqi rivojlanishining kuchli m anbayi, ularning no r­
m al gapiruvchi odam lar bilan m uloqoti hisoblanadi. M uloqot yagona
218

---

om il hisoblanm asa ham , bolalarning bilish im koniyatlari va m uloqot 
fao llig in in g yuqori rivo jlan ish i asosidagi m u lo q o t ja ra y o n id a n u tq
shakllanishi birm uncha sam arali bo'ladi.
I s h a s o s a n g u r u h l a r d a a m a l g a o s h i r i l a d i , b u n d a b o l a l a r
taqlidchanligidan foydalaniladi, em otsional m uhit yaratiladi, bolalarda 
jam oatchilik ishi malakasi shakllanadi, bu oldinda turgan m aktab ta ’limi 
va ijtim oiy adaptatsiya uchun m uhim dir.
B olalarning shaxsiy va nutqiy xususiyatlariga bog'Iiq ravishda ish 
individual tuziladi. ishning differensirlashgan usullari korreksion ta ’sirni 
birm unch a natijali qiladi.
B o la la r, h a tto , b ir - b ir ig a n is b a ta n b ir x ild ag i t a ’lim - ta r b iy a
sharoitlarida ham nutqiy m alakalarni notekis egallaydilar. Turli bolalarda 
nutqiy m aterialni o ‘zlashtirishning notekis tem pi aniqlangan. M ualliflar 
alaliyani b arta raf etishning turli xil m uddatlarini aytadilar: ayrim lar bir 
necha oyni yetarli deb hisoblaydilar (L ibm ann, 1924), boshqalar ish 
yillar davom ida olib borilishi kerak va kechishi belgilanm agan deb taxm in 
qiladilar (M .V. Bogdanov-Berezovskiy, 1909). V. K. O rfinskaya va L.V. 
M elexova fikricha, ishni boshlash va davomiyligi m uddati masalasi h ar 
bir holatda alohida hal qilinishi lozim, bunda nutqiy rivojlanm aganlik 
xarakteri va darajasidan, bolaning individual xususiyatlari va boshqa 
o m illa rd a n kelib chiqiladi. 3—4 y o sh lar ish boshlash u c h u n qulay 
hisoblanadi. B unda, bolada bilim larga intilish paydo b o ‘ladi va bu ishda 
faollik, onglilik, qiziquvchanlik, tanqidchilik uchun m uhim dir.
Alaliyada ijobiy dinam ika quyidagi omillarni hisobga olganda nam oyon 
b o ‘ladi: nuqsonni erta aniqlash, ikkilamchi buzilishlarning o ‘z vaqtida 
oldini olish, m e ’yordagi ontogenezni hisobga olish, nu tqning barcha 
tarkibiy qism lariga sistemali ta ’sir etish, bolalarga differensial yondashish, 
sensor — intellektual va effektiv — iroda sohasiga t a ’sir etish bilan birga 
n u tq n i shakllantirish, nutqiy jaray o n lar, tafak ku r va bilim faolligini 
shakllantirishning bir butunligi.