M. Y. Ayupova

Alaliyani tavsiflash
Alaliya o 'z m exanizm lari, nutqiy rivojlanm aganlikning yuzaga kelishi 
va n a m o y o n b o 'lis h ig a k o 'r a tu r lic h a d ir . A laliy a k o 'r in is h id a g i 
kuzatiluvchilarni o'rganish va farqlashga tan lan gan yondashuv asosida 
tadqiqotchilar buzilishning bir nechta turlarini nom ladilar.
A. Libmann (1925) alaliyaning quyidagi shakllarini ajratib ko'rsatadi: 
m otor eshitish soqovlik, sensor eshitish soqovlik va sensom otor eshitish 
soqovlik.
R.Ye. Levina (1951) buzilishning psixologik tasnifini tasviya etadi. 
Bunda bolalar guruhlarga bo'linadi: to'liqsiz eshituv idroki bilan (fonematik), 
ko'ruv idroki buzilishi bilan (predm etli) va psixik faolligi buzilganligi bilan.
V.K. O rfinskaya (1963) lingvistik tavsifnom ani ishlab chiqib, til 
tizimining buzilishlarining yetakchi ko'rinishlarini birlam chi va ikkilamchi 
buzilishlarga ko'ra alaliyaning 10 shaklini ajratib ko'rsatadi: 4 ta m otor 
s h a k li, 4 ta s e n s o r y e tis h m o v c h ilik s h a k lla r i va 2 t a n u tq
rivojlanmaganligining asosida harakat ko'ruv buzilishlari bilan bog'Iiq shakli.
V.A. Kovshikov (1985) ishlarida alaliyaning impressiv (sensor) va 
ekspressiv (m otor) shakllari kuzatiladi. Ekspressiv alaliya deganda, til
198

---

birliklarini egallash va ularni boshqarishning buzilishi bilan nam oyon 
bo'luvchi til buzilishlari tushuniladi va b u hoi artikulatsiya va m a ’no 
o p e r a ts iy a la ri s a q la n g a n h o ld a g r a m m a tik , lek sik va f o n e m a tik
operatsiyalarni bajarish im konini cheklaydi.
Ye.F. Sobotovich (1985) psixolingvistik tuzilish va nutqiy faoliyat 
m exanizm iarini inobatga olib buzilishni tahlil qildi va alaliyani farqladi: 
tilning paradigm atik yoki sintagm atik tizim ini o'zlashtirishdagi ko'pgina 
buzilishlar. Y e.F . Sobotovich fikricha, m o to r alaliyada tilning belgili 
shaklini o'zlashtirishda kam chiliklar kuzatiladi (nutqlardan vujudga kelishi 
jarayonida belgilardan foydalanish va birlashtirish qoidalari).
Alaliyaning kelib chiqishi va rivojlanish dinam ikasini ayrim m ualliflar 
sxem ali tarz d a quyidagicha t a ’rifladilar: u yoki bu sabab bosh m iya 
p o ‘stlo g ‘ining b u tu n sen so m o to r soh asin in g jaro h a tla n ish in i keltirib 
chiqaradi. B uning oqibatida total alaliya yuzaga keladi. So'nggi yillarda 
miya m oddasining rivojlanishi va k om p en sato r om illarning t a ’siri ostida 
jarohatlanishning asosiy o ‘chog‘i p o ‘stloqning sensor yoki m o to r sohalari 
tom oniga suriladi. Shu sababli bola rivojlanishining erta davrlarida alaliyani 
se n so r va m o to r sh a k lla rig a ajra tish s h a rtli k e c h a d i, k e y in c h a lik
buzilishning yetakchi kom ponentini ajratish m um kin.
S o‘nggi tadqiqotlar qatorida bu b o ‘linish ekspressiv va retseptiv alaliya 
term in larid a o ‘tkazilyapti. Bu te rm in la rd a buzilish kvalifikatsiyasida 
fiziologik em as, psixologik yondashuv t a ’kidlab o ‘tiladi.
Bir q ato r m utaxassislar fikriga ko ‘ra (K. P. Bekker, S. Sovok, 1981; 
M. Kritchli, 1974 va h.k.) alaliyada nutqning m arkaziy buzilishlari ver­
bal akustik agnoziya va verbal m o to r apraksiya k o ‘rinishlarida b o ‘ladi.
A la liy a n in g tu r li o g ‘irlik d a r a ja la r i a jr a tila d i: o d d iy n u tq iy
b e s o ‘n a q a y lik d a n , s o ‘z la sh u v n u tq id a n f o y d a la n is h g a b u tu n la y
qobiliyatsizlikkacha.
Adabiyotlarda alaliya m uam m osi yuzasidan berilgan m a ’lum otlar ko‘p 
qirrali va qaram a-qarshidir. N utq m urakkab funksional tizim sifatida 
dinam ik lokalizatsiyaga ega va bosh m iya tuzilishining turli sohalarini 
nutqiy faoliyatga jalb etadi. Alalik bolalar u chu n ekspressiv nutqning 
sust rivojlanishigina em as, balki uning rivojlanishini patologik kechishi 
ham xosdir.
M o to r ekspresiv alaliya
M o to r alaliya — bu m arkaziy xarakterdagi organik buzilishlar natijasi 
hisoblanib, nosog‘lom nevrologik k o ‘rinish nutqning rivojlanish borasida 
jiddiy orqada qolishga olib keladi.
Bu k o n se p s iy a ta ra fd o rla ri n u tq iy s h a k lla n m a g a n lik n i m o to r 
yetishm ovchiligi bilan tu sh u n tirad ila r (R . K oen, G . G u tsm an , R.A. 
B elova-D avid, N .N . Traugott, V.K. Orfinskaya va boshqalar).
K o‘pchilik m ualliflar alaliyani kinetik yoki kinestetik apraksiya bilan
199

---

bog'laydilar ham da uning efferent va afferent shakllarini ajratib ko'rsatadi.
A fferent alaliyada n u tq buzilishlarining m ex anizm lari kinestetik
apraksiyaga bog'Iiq bo'lsa, efferent alaliyada esa — kinetik apraksiyaga 
bog'Iiq (afaziya analoglariga ko'ra). Apraksiyani artikulatsiyaning turli 
buzilishlariga k o 'ra tushuntirish m um kin tovushlar talaffuzi, so 'znin g 
tovush — b o 'g 'in tuzilishining buzilishlari. Biroq alaliyada yetakchi o 'rin d a 
turadigan nutq buzilishlari faqat m otor yetishm ovchiliklar natijasi em as. 
Shuningdek, m otor yetishmovchilik alaliyali bolalarning faqat yarm idagina 
kuzatiladi.
Psixologik konsepsiyaga k o 'ra, m o to r alaliya m exanizm ini psixik 
jarayonlarining tafakkur, xotira, shuningdek, nutqiy faoliyatning ayrim
bosqichlarining o 'z aro m unosabati tashkil etadi.
I.T. Vlasenko, V.V. Y urtaykinning (1981) ta ’kidlashicha, bunday 
bolalarning nutqiy faoliyatini tashkil qiluvchi strukturali tarkibiy qism lar 
orasida dissotsiatsiya aniqlangan: birxillarda operatsion im koniyatlarning 
saqlanganligi h o latid a m aqsadli k o 'rsa tm a la rn in g shakllanm aganligi 
mavjud; boshqalarda — yetarlicha tu rg 'u n m otivatsiyaning mavjudligida 
faoliyatning operatsion qatorida yetishm ovchilik m avjuddir.
Bu m u a m m o g a z a m o n a v iy p s i x o l in g v i s t i k y o n d a s h i s h til 
konsepsiyasida aks ettirilgan Ye. F. Sobotovich, V. A. Kovshikov, В. M. 
G rinshpun, V.K. Vorobeva va h.k.
V.A. Kovshikov, bayon qilishnin g yuzaga kelishida b irm u n c h a
s a q la n g a n m a ’n o va m o t o r d a r a j a s i d a , t i l n i n g b a y o n q ilis h
o p e ra tsiy a la rin in g sh ak llan m ag a n lig i a la liy a n in g bu shak li u c h u n
buzilishning m arkazi bo'lib hisoblanadi deb taxm in qiladi. Bu alaliyani 
asosan til buzilishlari sifatida izohlashga asos bo'ladi. M otor alaliyada 
ib o r a va m a t n l a r n i tu z is h b o 'y i c h a n u t q i y h a r a k a t l a r n i n g
shakllanmaganligi, so'z birikmasi, so'z tanlashning shakllanmaganligi bilan 
uyg'unlashgan ichki dasturlashning buzilishi ham kuzatiladi.
Y e.F . S obo to v ich (1985) fikriga k o 'ra , m o to r alaliy ada asosiy 
kam chilikni tilning belgi shaklini egallashdagi, y a’ni nutqning yuzaga 
kelish jarayonida belgilardan foydalanish va ularning m os kelishidagi 
buzilishlari tashkil etadi. Bolalarda nutqning yuzaga kelishida nutqiy 
m aterialni dasturlash, tanlash, tavsiflash operatsiyalari shakllanm aydi. 
Barcha leksik-gram m atik qurilish aspektlarida kam chiliklar kuzatiladi: 
so'zni tanlash va uning ketm a-ketligi, bayonning tovush tuzilishi va h.k. 
Bu esa psixofiziologik m ex an izm larn in g sh akllan m ag an lig i sifatida 
xarakterlanadi.
A laliyali b o la d a til belgilari tiz im in i eg a lla sh im k o n iy a tin in g
chegaralanganligi seziladi. Bayon qilishni yuzaga keltirish, bezatish 
operatsiyalari shakllanm agan bo'ladi, xususan, fonem alarni tanlash bilan 
bir qatorda ichki b o 'g 'in li va bo'g 'in lararo dasturlash (y a’ni, artikulyator 
d astu r) va ch u q u r-sin ta k tik va c h u q u r-se m a n tik darajalarn i am alga
200

---

oshiruvchi operatsiyalar, ya’ni ichki nutq darajasi buziladi.
Ishning neyrofiziologik jih ati bosh m iyaning substrata buzilishlarini 
nutqning shakllanm aganligi xarakteri bilan b o g ‘liqligini tahlil qiladi. 
Ishning psixologik va lingvistik jih a ti nutq iy va u m u m iy psixologik 
funksiyalarning o 'z a ro m u no sabati, ya’ni kam chiliklarning n am oy on
bo'lishi tarkibida nutqiy faoliyatning holatini tahlil qiladi.