M. Y. Ayupova

Alaliyani o ‘rganishning anatom o-fiziologik aspekti
Alaliya — m arkaziy xarakterdagi organik nutq buzilishi. Alaliyada 
bosh m iyaning ayrim p o 'stlo q sohalarida nerv tolalarini shakllanishining 
orqada qolishi kuzatiladi. Asab tolalari yetishm agan bosqichda, y a’ni 
n e y ro b la st o 'z riv o jla n is h in i to 'x ta t a d i . B osh m iy a n in g b u n d a y
shakllanmaganligi tu g 'm a yoki bolada nutq shakllangunga qadar yuzaga 
kelishi m um kin. Alaliyada bosh m iyaning jarohatlanishi perenatal yoki 
ilk postnatal davrda yuzaga kelishi m um kin.
Bola hayotining dastlabki uch yili shartli ravishda nutqgacha bo'lgan 
davr deb hisoblanadi. Bunda bosh miya p o'stloq to 'qim alarinin g jadal 
shakllanishi kechadi va bolaning nutqdan foydalanish tajribasi hali jud a 
kam bo'ladi. N utqiy funksiya uchun m uhim hisoblangan miya tizim ining 
rivojlanishi hom ilalik davrida tugam aydi va bola tug'ilganidan so 'n g ham
davom etadi.
M iyaning rivojlanm aganligi yoki erta jarohatlanishi nerv to'qim alari 
q o 'z g 'a lu v c h a n li g in i n g p a s a y is h ig a va a s o s iy n e rv ja r a y o n l a r i
harakatchanligining o'zgarishiga olib keladi. Bu esa bosh miya po'stlog'i 
to'qim alarining ish qobiliyatini pasaytiradi.
Alaliya asosida yotuvchi patofiziologik m exanizm larni o'rganish, 
qo'zg'aluvchanlik va torm ozlanganlik jarayonlarining inertligini, bosh 
miya po'stlog'i to 'qim alarinin g yuqori darajada funksional zaiflashuvini 
ko 'rsa td i (I.K . S am oylova, 1952). T ad q iq o tch ilar m iya p o 'stlo g 'id a
qo'zg'atuvchi va torm ozlovchi jarayonlarning fazoviy konsentratsiyasining 
yetishmasligini aniqladilar. Alaliyali bolalarda m iyaning elektr faolligini 
o'rganish jarayoni, k o 'p in ch a ch akka-tepa-en sa sohalarida, peshana- 
chakka va dom inant yarim sharning chakka shoxlarida biopotensiallarning
196

---

aniq lokal o ‘zgarishlarini an iq lab b erdi (L.A. Belogrud, 1971; A.L. 
Lindenbaum , 1971; Ye.M . M astyukova, 1972).
S o‘nggi tekshirishlarning k o ‘rsatishicha, alaliyada ikki yarim sharlar 
po‘stlog‘ida k o 'p lab ja ro h a tla r, y a’ni bilaterial ja ro h a tla m in g yaqqol 
nam oyon b o 'lm agan shakllari kuzatiladi. Bosh m iyaning b ir to m o n lam a 
zararlanishi natijasida nutq rivojlanish bosh m iyaning sog'lom tom onining 
kom pensator imkoniyatlari sog'lom rivojlanayotgan yarim shakllar hisobiga 
am alga oshishi m um kin. Bosh m iyaning b ilateram ja ro h a tla n ish id a
kompensatsiya im koniyatlari m utlaqo yo'qoladi yoki ju d a qiyinchilik bilan 
amalga oshiriladi.
Bu holda, bosh m iya nutq zonalari jarohatlanishining to r o'cho qli 
x arak terg a egaligi h aq id ag i ilgari m av ju d b o 'lg a n n u q ta y i n a z a r 
tasdiqlanm aydi.
Alaliya belgilari va m exanizm lari
Alaliya — nutqiy rivojlanishning vaqtinchalik funksional sustlashuvi 
emas. Bu nutq buzilishida nutq n i rivojlantirishning barch a jaray o n i 
markaziy asab tizim ining patologik holati sharoitida kechadi. Alaliyaning 
ayrim ko'rinishlari tashqaridan bolalarning norm al rivojlanishining ilk 
bosqichlariga o'xshaydi. Biroq vaqt o 'tish i bilan bular o'rtasidagi farq 
yaqqol ko'zga tashlanadi, ya’ni nutq n i norm al rivojlanishi alaliyadan 
farqli ravishda nutq bosqichlarining o 'rn i boshqasi bilan uzviy va tez 
holda alm ashadi.
M. Sovak (1971) va boshqa tad q iq o tch ilar "alaliya" tushunchasini 
kengaytirish m aqsadida, uning kech shakllangan ko'rinishlarini kiritadilar. 
U lar alaliyaning nutqni nevrologik yo'qligi — m utizm , dem ensiya va 
s h iz o f r e n iy a d a n u tq n in g y o 'q o l is h i, e s h itis h in in g p a sa y is h i va 
oligofreniyadan farqlab ko'rsatadilar.
M. Sovak (1971) va boshqa tad q iq o tch ilar "alaliya" tushunchasini 
kengaytira turib bu bilan nutq yo'qligining barcha holatlarini qam rab 
oldilar. U lar dem ensiya va shizofreniyada nutq buzilishidan, eshituvning 
buzilishi va oligofreniyadan farq qiluvchi nutqning nevrologik yo'qligi 
singari m utizm bilan bog'Iiq b o'lm agan nutqning sekin shakllanishini 
ham bu tushunchaga kiritdilar.
K. P. Bekker va M. Sovak (1981) nutq rivojlanm aganligi su r’atid a 
biologik, ijtimoiy sabablar yoki ular kom binatsiyasining ustunligi bilan 
bog'Iiq kom ponentlarni ajratdilar. T adqiq o tch ilar fikri bo'yicha ilgari 
nom lan u v ch i esh ituvchi-soq ovlik, m o to r-k in e ste tik bu zilish lar yoki 
noqulay ijtimoiy t a ’sirlar bilan shartlangan, o'ziga xos xarakterga ega. 
N u tq rivojlanishining kechikishida nam oyon bo'ladi.
N u tq rivojlanishining oddiy k echikish id an farqli ravishda n u tq
rivojlanm aganligining m urakkab shakllarini xarakterlay turib, M. Kritchli 
(1974), o ral-fatsial diskoord inatsiyalarning, til va labning h arakatli
197

---

m alakalarining nuqsonliligini, so'zli belgilarni tushunish yoki n o to 'g 'ri 
qo'llashni mavjudligini ta ’kidlab o'tadi. Bolalar afaziyasi (alaliya) muloqot 
u chun bolaning b elgilardan foydalanish q obiliyatining y o'qligi yoki 
chegaralanganligi sifatida belgilanadi. M. K ritchlining t a ’kidlashicha, 
X alqaro nevrologik federatsiyada (Italiya, V arenna, 1966) nutq yetarli 
rivojlanmaganligi holatid a "afaziya" term in id an butunlay voz kechish 
taklif qilingan. B unday h o latlar uchun tavsiya qilingan term in lar "tug'm a 
alogiya", "disfaziya" keng om m aga tarqalm adi.
Alaliyaning nutqiy va nutqiy bo'lm agan belgilari kuzatiladi. Alaliyada 
buzilishlar belgilarida nutqiy buzilishlar yetakchi o 'rin egallaydi.
Alaliya nutqning sistem ali shakllanm aganligi bo'lib, nutqning barcha 
tarkibiy qism larining buzilishlari kuzatiladi: fonetik-fonem atik, leksik- 
gram m atik tom oni. A laliyaning nutqiy bo 'lm agan kam chiliklari sirasiga 
m otor, sensor, psixopatologik belgilar alohida ko'rsatiladi.
Hozirgi kunda alaliya m exanizm lari m uam m osi ju da m urakkab va 
bahsli m uam m odir.
M a’lum konsepsiyalarda alaliya m exanizm lari shartli ravishda sen- 
som otor, psixologik va til bilan bog'Iiq turlarga bo'linadi. S ensom otor 
konsepsiya tarafdorlari alaliyada nutq shakllanm aganligini sensom otor 
funksiyalar patologiyasi eshituv agnozasi, apraksiyalar bilan bog'laydilar. 
Psixologik konsepsiy aga k o 'ra , alaliy ad a psixik fa o liy atn in g ayrim
ko'rinishlarida patologiyalar ko'rsatiladi. Til konsepsiyasi tarafdorlari 
nutqning shakllanm aganligini idrok va nutqiy bayonni yuzaga kelishi 
jarayonning til operatsiyasining shakllanm aganligi bilan bog'laydilar.