M. Y. Ayupova

24-rasm . Miya po‘stlog‘ining asosiy va
chegaradosh zonalari. (A.R.Luriya
bo ‘yicha) 1 — asosiy zona; 2-, 3 -, 4-,
5-, 6- chegaradosh zonalar
239

---

Biroq, ularni tuzatish maxsus chora-tadbirlarning o'tkazilishini talab qiladi 
(E.S. Beyn va Y e.D . M arkova 1960; N . V. Konavalov 1955; A.R. Luriya 
1947; L.G . Stolyarova 1963, 1964; l.M . T onkonogiy 1963).
Afaziya m uam m osiga bag'ishlangan ilm iy adabiyotlar an ch a k o ‘p 
b o'lsa ham , nutqiy buzilishlarni tiklovchi xarakterdagi (reabilitatsion) 
t a ’lim n i turli m u am m o la ri halig ach a o ‘z y ec h im in i k utib tu rib d i. 
Jum lad an , faqat so'nggi yillardagina reabilitatsio n t a ’lim ni boshlash 
m udd atlari haqidagi q arash lar o 'zg arib n utq iy buzilishni tu z a tish d a
m uvaffaqiyat k o 'p in c h a logopedik ish q an c h alik erta b oshlan ish ig a 
bog'liqligi to'g'risidagi qarashlar tan olina boshlandi. (R.A. Tkachyov, 
E.S . Beyn, I.Ya. Plotnikova, 1955; Shuel, 1953).
Afaziya holatida logopedik ishni ertaroq boshlashning ahamiyati shuki, 
logopedik c h o ra -ta d b irla r nutqiy fu nk siyalarnin g sp o n tam tik lan ish
jarayonini faollashtiradi. Logopedik ishlar kechroq, rezidual bosqichda 
boshlangan taqdirda shakllanib ulgurgan barq aro r nutqiy buzilishlarni 
yengib o'tishga to 'g 'ri keladi.
Afaziya bilan kasallangan kishilar n u tq in i tiklashga b o 'lg a n ilk 
urinishlar XIX asr boshlarida amalga oshirila boshlangan. Bu davrda 
yaratilgan ilmiy adabiyotlarning katta qismi m o to r afaziya tufayli buzilgan 
nutqni tiklash masalalariga, oz qismigina sensor afaziya sababli yuz bergan 
nutqiy buzilishlarni tiklash m uam m olariga bag'ishlangan edi.
Adabiyotlar bilan tanishish shuni ko'rsatdiki, afaziy bilan ishlash uchun 
tavsiya etiladigan aksariyat m eto d ik alar n u tq n in g buzilishi rezidual 
bosqichda bo'lgan kasallar bilan ishlashga m o'ljallangan (B. G. A nanev 
1946, 1947; E. S. Beyn 1947, 1964; V.M . Kogan 1947, 1948 va b.lar). 
B uning sababi sh u n d a k i, uzoq vaqt d a v o m id a k asa lla r bilan olib 
boriladigan ishlar insult yuz bergach, bir necha oy, b a ’zida esa bir necha 
yildan so'ng amalga oshirilgan. Chunki kasalni insultdan yoki jaroh atd an
so 'ng "bezovta qilish" xavfli deb hisoblangan.
N utqiy buzilishni bartaraf etish m etodikalari karlarni o'qitish (optik- 
taktil m etod) tajribasidan ham da m aktabgacha tarbiya yoshidagi bolalar 
bilan "onalik m etodi" ("fiziologik alfavit" Pestolitstsi, LG . Pestalotstsi 
1909, 1912) bo'yicha ishlash usullaridan olingan.
XIX asrning 60 — 70-yillaridayoq Broka (1901) va boshqalar afaziyali 
kasallar bilan ishlashda b a ’zi bir nutqiy m ashqlardan foydalanishgan. 
Brokaning yozishicha, "M iyada qon aylanishining buzilishi natijasida 
afaziyaga uchragan kasallarda intellektning b a ’zi qoldiqlari qolishini 
hisobga olsak, u holda sabr-bardosh bilan o 'tk azilg an m ash g'ulotlar 
m uayyan ijobiy natijalarni keltirib chiqarishi m um kin".
A. 
Kussm aul (1910) birinchi b o 'lib o 'z ig a xos tab iiy-pedagogik 
psixoterapiya asosida afaziya bilan kasallanganlar nutqini tizimli ravishda 
tiklashni joriy etdi. Uning fikricha, m otor afaziyaga ega bo'lgan kasallarga, 
eng avvalo, so'zlovchining og'zini kuzatish o'rgatilishi kerak. S hundan
240

---

kelib chiqib, Kussmaul nutqiy funksiyalarni tiklashning bir necha usullarini 
tavsiya etdi.
Mills (1904) m o to r afaziyali kasal nutqining "fiziologik alfabit" m etodi 
bo 'y ich a tiklanish hodisasini e ’lon qildi. Bu m etod bilan ishlanganda 
nutq tovushlarni hosil bo'lish o'rniga k o 'ra guruhlashtiriladi. S o'ngra 
m ana shu tovushlari bem o r pedagog ketidan qaytaradi. K eyinchalik 
tovushlar talaffuzi b o 'g 'in la r tarkibida m ashq qilinadi va nihoyat so 'z 
ham da ju m lalar ichida talaffuz qilish orqali m ustahkam lab boriladi. H ar 
bir tovushga ham da harfga shunday pred m etlar yoki predm etli rasm lar 
tayyorlanganki, ularning nom i tegishli tovushdan boshlangan.
Keyinchalik, Millsning tovushlarni qaytarishga asoslangan metodikasi 
h ar xil variantda q o'llanib, fonetik m etodika, akustik m etodika, eshitish 
m etodikasi kabi turli nom lar bilan ataldi.
S hunday qilib, deyarli bir vaqtning o 'z id a afaziya holatida nutqni 
tiklashning ikki m etodikasi (optik taktil va fonetik m etodikalari) q o'llan a 
boshlandi.
G . G utsm an (1901) birinchi bo'lib, afaziya kasalligi bilan ishlash 
borasida to 'p lan g an tajribalarni um um lashtirdi. K eyinchalik u, m oto r 
afaziyasi yuz berganda nutqni tiklashga qaratiladigan choralarning dastlabki 
bosqichida qo'llanadigan m etodika haqida to 'x talib , bu boradagi ishlarni 
insultdan so'ng darhol emas, bir necha oy o 'tg ac h , nutqning spontan 
yaxshilanish ja ra y o n i m aksim al darajag a y e tg a n d a am alga o sh irila 
boshlanishi kerakligini ta ’kidladi. N utqi m utlaqo yo'qolgan bem orlar 
bilan ishlash m etodikasini tavsiya etdi. Total afaziyada u dastlab lab va 
tillarning nutqsiz harakatlarini takrorlash m ashqlarini o'tkazgan. U ning 
fikricha, tovushlar talaffuzini unli tovushlar va lab undoshlari talaffuzidan 
boshlash kerak. C hunki ularning artikulatsiyasi yaqqol nam oyon bo'ladi. 
T ovushlar b o'g 'in larn in g ichida bir necha b o r takrorlangach, u tegishli 
tovushni o 'z ichiga olgan so'zlarni takrorlash, undan so'ng esa predm etlar 
n o m in i va p re d m e tli rasm lardagi tasv ir n o m in i atash m ash qlarin i 
o'tkazgan.
G . 
G utsm an ham Kussmaul kabi b em o r bilan spontan talaffuz etish 
bo'yicha tizimli m ashqlar o'tkazishni tavsiya etdi. K eyinchalik kasal o 'z 
leksik boyligini orttirib borsa, agram m atizm ni b arta raf etish m aqsadida 
sintaksisni egallashga qaratilgan m ashqlar o'tkazish tavsiya etiladi. Shunday 
qilib, boshqa m ualliflar singari G utsm an agram m atizm ni bartaraf etish 
ishlarini n u tq ning gram m atik buzilishlari yaqqol nam oyon bo 'lganda 
am alga oshira boshlagan.
E. Freshels (1919, 1928) ham optik-taktil m etod tarafdori edi. U 
ham G utsm an kabi insult natijasida afaziyaga uchragan kasallar bilan 
m ashg'ulotlarni erta boshlam aslik, lekin afaziya turli jaro h atlar sababi 
bilan yuz bergan bo'lsa, m ashg'ulotlarni im kon q adar ertaroq boshlash 
lozim deb hisoblagan. Freshels sensor afaziyada akustik yoki fonem atik
241

---

m eto d d an foydalangan. B unda tovushlar, b o ‘g ‘inlar, so ‘zlar logoped 
tom o n id an talaffuz etilib, so ‘ngra kasal m an a shularni qaytarishi kerak 
edi. Bu m etod sam arasiz bo'lganda, optik-taktil m eto d d an foydalanilgan.
Birinchi jahon urushi yillari m otor afaziyani differensiallashga b o ‘lgan 
urinishlar natijasida m otor afaziyasining har xil variantlarida nutqni tiklash 
masalasiga yangicha yondashish shakllana boshlandi.
1922-yil Eliasberg birinchi bo'lib, m otor afaziyali kasallar bilan optik- 
taktil m etod bo'yicha em as, so‘zlarning m a’noli bo g‘lanishlarini qo'llash 
orqali ishlashni tavsiya etadi. B oshqacha aytganda, u so'zning talaffuz 
etilishiga m uloqot jarayoni asosida erishilishini tavsiya qilgan.
XIX 
asm ing 20-yillaridan boshlab afaziyaga uchragan kasallar nutqini 
tiklash masalasi bilan m s olimlari chuqur shug'ullana boshladilar. Birinchi 
b o 'lib op tik -tak til m eto d n in g q o 'llan ish i S. M . D obrogayev (1925) 
tom onid an batafsil bayon etilib berildi. U ning hisobot kundaligida ushbu 
m etodika yordam ida ishlash yo'llari to 'la -to 'k is ishlab chiqilgan va yoritib 
berilgan. Shunisi m uhim ki, m uallif bem o r bilan ishlashda qo'llanadigan 
so'zlarning to 'liq ro'yxatini ham keltirib o 'tg an.
30-yillardan boshlab Rossiyada ham lo go ped iy a keng rivojlana 
boshlandi. Bolalar logopediyasi am aliyotida optik-taktil m etod ju d a katta 
sh u h rat qozondi (F . A. Rau 1932). 30- va u n d a n keyingi yillarda 
bolalardagi h ar xil anom aliyalarda eshitish sezgisidagi buzilishlarning 
alohida aham iyatga egaligi ochib berildi (R. M . Boskis va R.Ye. Levina, 
1936, 1940). A sta-sekin logopediya bolalardagi n u tq patologiyalarining 
h a r xil turlarini qam rab oluvchi fanga aylanib b ordi (R.Ye. Levina, 1940, 
1951, 1961; O.V. Pravdina 1958, 1960).
40-yillarga kelib afaziya haqidagi ta ’lim otning rivojlanishi va nutqiy 
buzilishni bartaraf etish rnetodlarini ishlab chiqishning yangi bosqichi 
boshlandi. Bir necha yil davomida ko'plab m ualliflar mavjud metodikalami 
qayta к о 'rib chiqib aniqlashtirib bordilar. Tiklovchi reabilitatsion t a ’lim 
m asalalari psixologlar — A.R. Luriya (1947, 1950), B. G . A nanev (1946, 
1947), E.S. Beyn (1947, 1948, 1959), V. M. K ogan (1947) kabilarning 
diqqatini tortdi.
1948-yil E.S. Beyn kattalardagi sen so r afaziyani psixologik analiz 
qilish asosida akustik-gnostik funksiyani tiklash m etodikasini ishlab 
ch iq di. M eto d ik a, talaffuzi o 'x sh ash to v u sh la rn in g idrok etilish ini 
yaxshilash orqali farqlash qobiliyatini tiklashga asoslangan. Bunda kasalga 
tegishli tovushni o 'z ichiga olgan so'zli rasm taq d im etilgan. B em or 
so 'zlarn i taqqoslashi va farqlashi jaray o n id a n u tq n in g fonetik to m on ini 
id ro k etish tik la n ib b o ra d i. E.S. Beyn o 'q is h va y ozish ni tik lash 
m asalalariga ham katta e ’tib o r bilan qaragan. Bu sohalardagi defektlarni 
b a rta ra f etish u ch u n so 'z tarkibini fonetik tah lil etish, qirqm a alifbo 
bilan ishlash, so 'z la rd a tushirib qoldirilgan harflarn i to pish va boshqa 
m eto d lar tavsiya etiladi.
242

---

Shu yillarda m o to r afaziya tufayli buzilgan nutqn i tiklash usullari 
haqida an cha qiziqarli m a’lum otlar paydo b o ‘la boshladi.
O .P. K aufm an (1947) m o to r afaziya bilan kasallangan insonlar ichki 
n u tq in in g y o ‘q o lish h o la tin i tah lil e tib , o p tik -ta k til m e to d la rd a n
foydalanishni tavsiya etdi. U ning fikricha, artik ular faoliyatni tashkil 
etish dastlabki kezlarda m o to r afaziyali kasalni o ‘qitishda yetakchilik 
qiladi. Z ero, talaffuz etilgan so 'zlar ichki nu tq q a kirish darvozalaridir.
A rtikular im koniyatlarni tiklash ham da fonetik analizni rivojlantirish 
bilan ayni vaqtda so‘zlarning m a’noli bog‘lanishlarini tashkil etish va 
boyitish b o ‘yicha tegishli ch o ra-tad birlar boshlanadi.
M uallifning fikricha, so'zning m a ’noli va gram m atik bog'lanishlari 
qanchalik k o 'payib borsa, kasalning so 'z boyligi shunchalik tez tiklanadi.
B em orning lug'at boyligi tiklana boshlagach, O .P. K aufm an boshqa 
m ualliflar singari agram m atizm ni b arta raf etishga kirishish m um kinligini 
ta ’kidlagan.
L.V. Z ankov (1945) m otor afaziyada olib boriladigan logopedik ishni 
qisqacha bayon etib berdi. M ashg'ulotlar jarayonida quyidagilar am alga 
oshirilgan: bem orning pedagog sekin va aniq talaffuz etgan tovush h am d a 
so'zlarni uning ketidan qaytarishi; yozuv m ashqlarini bajarishi, so'n gra 
yozilgan narsani o'qishi; tegishli tovushlarni o 'z ichiga olgan so 'zlard an 
tuzilgan qisqa-qisqa sh e’rlarni yod olishi. L.V. Z ankov ishni dastlab lab 
undoshlari talaffuzi m ashqlaridan boshlagan. D astlab tovushlar ajratilgan 
holda, so 'n g ra unlilar bilan b o 'g 'in hosil qilib talaffuz etilgan. N atijada 
tovushlarning bir qismi maxsus m ashqlarsiz ham tiklana borgan.
Q ator m onografiyalarida A.R. Luriya (1947, 1948, 1950) II Jah o n
urushi davrida nutqiy funksiyani tiklash borasida to'plangan katta tajribani 
um um lashtirib bergan. Jum ladan, A.R. Luriya m o to r afaziyali kasallar 
nutqini tiklashning batafsil m etodikasini bayon etib, tiklash jarayoni uch 
bosqichda o'tk azilish in i k o 'rsatib berdi. B irinchi bosqich b o 'g 'in va 
so'zning ichki sxemasi ustida ishlash bosqichi. B unda asosiy e ’tib o r so'z 
va b o 'g 'in n in g strukturasini tiklashga qaratiladi.
Ikkinchi bosqich — so'zning morfologik va sem antik jihatlari analizi 
ustida ishlash bosqichi. U ch in ch i bosqichi — ju m la n in g g ram m atik
strukturasini tiklash, ya’ni agram m atizatsiyani bartaraf etish ustida ishlash 
bosqichi.
II J a h o n u ru sh i yillari B .G . A n a n e v b o sh c h ilig id a T b ilisi va 
L en in g ra d d a b ir g u ru h psixologlar va ped ag o g lar afaziyan in g turli 
shakllaridagi nutqiy buzilishlarni bartaraf etishning original m etodikalarini 
ishlab chiqdilar. B.G. Ananev va S.N. Astaxov (1946, 1947) m otor afaziyali 
bem orlarda literal agrafiyani bartaraf etishga qaratilgan konstruktiv-analitik 
m etodikani tak lif etishdi. Bu m etodika ular tom onid an optik-taktil m etod 
bilan ishlashda asosiy yordam chi vosita bo 'lib xizm at qilgan.
M ualliflarning ko'rsatishicha, aw al turli elem en tlardan k o nstm k-
243

---

tsiyalash orqali h a rf obrazi tiklanadi, so'ngra kasalning eshitayotgan alohida 
tovush va so ‘zlarni yozish qobiliyati tiklanadi, shu nd an keyingina aniq 
talaffuz etish m ashqlari bajariladi.
K onstruktiv-analitik m etodika bilan A.Ya. K lodnaya (1945), V.K. 
O rfinskaya (1948) va b o sh q alar ham ishlaganlar. A.Ya. K olo dn aya 
konstruktiv-analitik m etodni sensor afaziyali b em o rlar bilan ishlashda 
qo'lladi. M o to r afaziyada esa, u optik-taktil m etod bilan ishlagan, am m o 
tovushlar talaffuzi o'rganilgach, ular b o ‘g ‘inlar tarkibida em as, b ir y o ‘la 
so ‘zlarning tarkibida talaffuz etilishi m ashq qilingan. Ushbu m etodika 
oddiy optik-taktil m etodga nisbatan oldinga tashlangan qadam b o ‘ldi. 
V.K. Orfinskaya m o to r afaziyali bem orlarning nutqini tiklashda optik- 
konstruktiv, ya’ni ham konstruktiv-analitik, ham optik-taktil m etodlardan 
foydalandi.
N .P . Serebrennikova (1948) ning m aqolasi ham alohida e ’tiborni 
talab qiladi. U ham huddi B.G. A nanev singari "Telegraf stili" dagi 
agram m atizm ni m o to r afaziyali bem orlar faoliyat aktivligining norm al 
shakllari buzilishi natijasi deb hisoblaydi va agram m atizm ni b arta raf etish 
bo'yicha o'tkaziladigan m ashg'ulotlarning m uayyan sxemasini tak lif etdi.
O ptik-taktil m etod chegaralaridan chiqishga bo'lgan urinishlar 40- 
yillarda ham kuzatildi. Jum ladan, Т. M . M oxova (1948) fonetik m etod 
tarafdori sifatida optik-taktil m etodni tanqid qildi. U uch kasal bilan 3 
xil m etodika (optik-taktil, fonetik, aralash) asosida ishlash natijalarini 
keltirib, shunday xulosaga keldiki, sof fonetik m etodni qo'llash ancha 
samarali natija beradi.
Bir q ato r tadqiqotchilar bem orlar nutqini tiklashda so'zli obrazlarni 
taktil um um lashtirish yo'lidan foydalanishni tak lif etdilar.
X ususan, M .B. Eydinova va D.S. F u te r (1940) ning fikricha, total 
afaziyada stimulyatsiya uchun predm etni paypaslash usulini qo'llash kerak. 
C hunki afaziya bilan kasallangan o d am lar "predm etdan uning nom i 
tom on" harakatlanadilar.
Bu borada F. S. Rozenfeld (1946) ham xuddi shunday fikrdadir. U 
ishlab chiqqan m etodika bilan ishlanganda kasallar dastlab ko'zlarini 
yum gancha h a r xil ob yektlar (sharlar, silindrlar va b.) ni paypaslab 
ko'radilar. S o'ngra idrok etilgan narsani og'zaki yoki yozm a tarzd a bayon 
etadilar. Oxirida esa predm etni chizadilar. N atijada bem orda predm et 
belgilarining nom lari tiklanib boradi.
Lyuk Zinger, A rnold (1949) optik-taktil m etodni qo'llashni tavsiya 
etib psixik va m o to r sohalaridagi torm ozlanishni b arta raf etishga alohida 
e ’tib o r berish kerakligini t a ’kidladilar. Buning u ch u n esa m im ika va 
pontam im ika tizim li ravishda qo'llanishi lozim. Yozuvni tiklash uchun 
u lar rangli alifbodan foydalandilar. Yozishni m ashq qilishda dastlab 
shakllarni shtrixlash, k o 'c h irib yozish, chap q o 'ln i m ashq qilishdan 
boshlanadi.
244

---

Botez (1962) ning fikricha, artikulatsion m alakalarni rivojlantirish 
dastlab m a ’nosiz b o ‘g ‘inlar bilan m ashq qilish orqali am alga oshirilishi 
dastlabki kezlarda so‘zlar bilan m ashq o ‘tkazm aslik lozim.
S hunday qilib, 50-yillarda optik-taktil m etod variantlari tarafdorlari 
ham yo‘q em as edi. U rushdan keyingi yillarda Rossiya va A Q SH da 
afaziyada nutqiy funksiyalarni tiklash bo 'y ich a dastlabki q o ila n m a la r 
nashr etildi. Ushbu q o ‘llanm alarda nutqni tiklash vazifalariga b o ‘lgan 
har xil yondashuv diqqatni tortadi. T aylor va M oris (1955) o ‘z oldiga 
faqatgina kundalik turm ushda ishlatiladigan 75 — 100 ta predm et nom ini 
tiklash vazifasini q o ‘ysalar, "Afaziya bilan kasallanganlarning nutqini 
tiklash bo'yicha q o ‘llanm a"ning mualliflari E. S. Beyn va boshqalar (1962) 
d astaw al elem entlar jum lalarni tiklash lozim deb hisoblaydilar.
G ranig (1947) ning aytishicha, agar n utqning tiklanish ehtim olligi 
kam b o ‘lsa, kasalga m a’lum sondagi maxsus javoblarni (tayyor shakldagi 
javoblarni) yod oldirgan m a’qul. Granig, shuningdek, qo'shiq aytish usulini 
q o ‘llash sam aradorligiga alohida e ’tib o r berib, u ham nutqiy funksiyani 
tiklashga qaratilgan ish dasturiga kiritilishi kerak deb hisoblaydilar.
Yu.A. Florenskaya va V. A. G rin e r (1941), Yu.A. Florenskaya (1936),
B.M. R obinovich, A.M . Sm irnova, A.A. Popova (1946), A.D. C hernova 
(1958) o ‘z faoliyatida optik-taktil m etoddan foydalandilar. U lar ham
q o ‘shiq aytishni ham da avtom atlashgan nutqiy qatorlarni q o ‘llaganlar, 
biroq asarlarida tegishli m etodikaning tavsifmi berm aganlar.
Bir q ato r asarlarda afaziyali kasallar bilan ishlashda q o ‘shiq aytishdan 
foydalanish masalasi haqida t o ‘xtalib o ‘tiladi. Jum ladan, Ye.M . B aturina 
(1 9 5 5 , 1958) n in g y o z is h ic h a , u o ‘z fa o liy a tid a k asa lg a ta n is h
q o ‘shiqlardan foydalangan, biroq m etodikaning batafsil tavsifmi keltirib 
o ‘tm aydi.
A faziyada n u tq n i tik lash u c h u n q o ‘shiq ay tish d an fo y d alan ish
m etodikasi vengriyalik tadqiqotchilar Varga va G ereb (1959) to m o n id a n
to ‘liq ishlab chiqilgan. Ayrim so‘zlar ko‘p m arotaba takrorlanadigan oddiy 
bolalar q o ‘shiqlari va xalq q o ‘shiqlari m agnit tasm asiga yozilgan. Q o ‘shiq 
m azm uniga m onan rasm lar va so 'z la r tayyorlangan. R asm lar bir n echa 
variantlarda b o ‘ladi: bir rasm (sujetli rasm )da butun qo‘shiqning m azm uni 
aks ettirilsa, boshqalarida sujetli rasm larga predm etlar alohida-alo hid a 
tasvirlangan. B em orlar diqqati m ana shu predm etlar nom lariga qaratilishi 
kerak. M ualliflar m etodikaning q o ‘llanishini ham batafsil yoritib berganlar. 
D astlab, kasallarga q o ‘shiq bir necha b or eshittiriladi. So‘ngra ularga 
sujetli va predm etli rasmlar k o ‘rsatiladi. B em or esa ularning nom ini aytadi. 
R asm lar dastlab bir necha b o r m uayyan ketm a-ketligida taqdim etiladi. 
Keyinchalik rasm lar yoyib beriladi. N ihoyat, predm etlarning q o ‘llanishini 
m uhokam a qilish jarayonida jum lalar hosil qilinadi. B.M. Kogan va boshqa 
m ualliflam ing nutqayi nazariga tayanib, L.S. Svetkova (1961, 1962, 1969) 
nutqning m o to r tom onidagi buzilishini so ‘zlarni m a’noli kontekslarga
245

---

kiritish ularning ichida (tarkibi) talaffuz etish y o ii bilan b arta raf etishni 
alohida tavsiya etadi.
L.S. Svetkovaning ishlarida nutqiy funksiyalarni tiklashga qaratilgan 
chora-tadbirlar 2 bosqichga ajratiladi: 1 -bosqichda bem or alohida so'zlarni 
talaffuz etishga, yozishga va o ‘qishga o'rgatiladi. 2-bosqichning vazifasi 
esa tayyor so'zlardan ju m lalar tuza olish qobiliyatini tiklashdan iborat.
So'nggi 10-yilliklarda yozilgan adabiyotlarda q o n -to m ir kasalliklari 
tufayli ro'y bergan nutqiy buzilishlarni b arta raf etishga qaratilgan ishlarni 
im kon.qadar ertaroq boshlash maqsadga muvofiq bo'lishi haqida m uayyan 
fikrlar bildira boshladi.
Ularga ko'ra, afaziyaning dastlabki bosqichlaridayoq nutqiy terapiya 
o'tkazilishi kerak.